“вашингтон почтиси” гезити “хитайниң йеңи йипәк йолидики мүҗмәллик” намлиқ мақалә елан қилди

“вашингтон почтиси” гезитидә “хитайниң йеңи йипәк йолидики мүҗмәллик” мавзулуқ бир парчә мақалә елан қилинди. Мәзкур мақалидә хитайниң “бир бәлвағ, бир йол” истратегийәсиниң шоари билән әмәлийәттә йүз бериватқан реаллиқлар оттурисидики зиддийәт мулаһизә қилинған.

Мәзкур мақалини америка хәлқара истратегийилик тәтқиқатлар мәркизи асия қурулуши бөлүминиң башлиқи җонетин хилмен язған болуп, у уйғур елиниң ташқорған қатарлиқ җайлириға биваситә бериш арқилиқ “бир бәлвағ, бир йол” қурулуши үстидә тәтқиқат елип барған. 

У мақалисиниң бешида хитай дөләт рәиси ши җинпиң оттуриға қойған мәзкур қурулушниң наһайити зор мәбләғ арқилиқ алақидар дөләтләргә ул муәссәсә қурулуши, қатнаш-транспорт қулайлиқи вә тиҗарәттики мәнпәәт вәдә қилиниватқан наһайити зор көләмлик бир қурулуш икәнликини баян қилған. Әмма у “бир бәлвағ, бир йол” қурулушиниң әң муһим түгүни болған уйғур елида елиниватқан тәдбирләрниң әркин тиҗарәт қаидилиригә зитлиқини әскәртип, бу қурулушта бир “мүҗмәллик” барлиқини билдүргән. 

У мақалисиниң давамида немә үчүн юқириқидәк бир хуласигә кәлгәнликини тәпсилий чүшәндүрүп өткән. У алди билән ташқорғандики юқири сүрәтлик ташйолларниң наһайити яхши селинғанлиқини, йәнә нурғун ташйол вә көврүкләрниң давамлиқ селиниватқанлиқини билдүргән. Әмма у һәйвәтлик тағлар билән оралған ташқорған наһийә базириниң болса худди бир һәрбий муһасиригә тәйярлиниватқан қорғанларға охшап қалидиғанлиқини билдүргән. 

У йәнә мундақ дәп язған: “егиз тамлар, тосақлар, тикәнлик симлар билән оралған һөкүмәт биналири вә азғинә меһманханиларни көрисиз. Бина ичидә олтурған аманлиқ хадими метал тәкшүргүч үскүнидин өткән зиярәтчиләрниң үсти-бешини хушяқмиғандәк тәкшүрүп қойиду. Қалқан, тоқмақ қатарлиқ қораллар кириш еғизиниң ян тәрипигә дөвиләп қоюлған. юқириқидики шунчә һәйвәтлик бихәтәрлик тәдбирлириниң әксичә, у йәрдә болуватқан тиҗарәт наһайитиму аста вә асасән шу йәрликләрниң өзи қиливатқан ушшақ сода-сетиқлардин ибарәт. Қонҗирап еғизида тиҗарәт аламити йоқ иди. Әлвәттә, бир қетимлиқ зиярәт биләнла ениқ бир йәкүн чиқарғили болмайду. Болупму бу йәргә охшаш чәт яқа җайларда күндилик тиҗарәтләр пәсил вә дәм елиш күнлири дегәндәк амиллар сәвәбидин өзгирип туриду. Әмма бу йәрдә бир саһәниң қаттиқ гүллиниватқанлиқи ениқ. Бу җайдики әң җәлп қиларлиқ бина болса сақчихана бинаси. Наһайитиму пухта вә чоң. У худди бир дөләтниң әлчихана бинасиға охшайду. Бу қурулушларни ясаш чоқум бу районниң омумий ишләпчиқириш қиммитини юқири көтүрүвәтти. 2017-Йили районниң омумий ишләпчиқириш қиммити 6. 7 Пирсәнт өскән иди. Әмма буниң йәрликниң иқтисадиға қанчилик һәқиқий үнүм қошқанлиқи пәқәт мәлум вақит ичидила мәлум болиду. Сақчиниң тәсири бу йәрдә май қачилаш понкитлириғичә йетип берипту. Кишиләр аптомобиллириға май қачилаш үчүнму узун-узун өчирәт туридикән. Мана шуниңдәк муқимлиқни сақлаш билән қатнаш алақә раванлиқини тәшәббус қилиш арисидики бу зиддийәт ‛бир бәлвағ, бир йол‚ қурулушиниң йүрикигичә йетип бариду. Бу қурулуш тиҗарәтни күчәйтишни мәқсәт қилиду-ю, хитайниң бихәтәрлик тәдбирлири тиҗарәтни қийинлаштуриду.”

Америкидики уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң тәтқиқатчиси һенрий шаҗески әпәнди бүгүн радийомизға бу һәқтә қилған сөзидә, юқирида тилға елинған тәкшүрүш понкитлириниң асасән уйғурларға қаритилғанлиқини, җүмлидин ирқий кәмситиш түсини алғанлиқини әскәртти. У сөзидә мундақ деди: “хитай һөкүмити ‛бир бәлвағ, бир йол‚ қурулушини оттура асия дөләтлири вә пакистан қатарлиқ дөләтләргичә кеңәйтиватиду. Шуңа хитай һөкүмити бу йәрдә бәлгилик гуруппиларни чәткә қақидиған системини йолға қойди. Бизниң тәтқиқатлиримиз вә райондин келиватқан учурлардин қариғанда, чеграға орунлаштурулған бундақ тәкшүрүш понкитлири мәлум миқдарда раванлиққа йол қоймақта. Чәклимиләр асасән һөкүмәт дүшмән дәп қарайдиған уйғурларға вә уйғур елидики бәзи мусулман аз санлиқларға қаритилған. Йәни буниңдин биз хитай һөкүмитиниң һәм әркин тиҗарәт һәм чегра бихәтәрликни қоғдаш дегән бу зиддийәтни қандақ һәл қилишқа урунуватқанлиқини көрүвалалаймиз дәп қараймән.” 

Америкидики уйғур адвокат нури түркәл әпәнди бу һәқтә қилған сөзидә, “бир бәлвағ бир йол қурулуши” оттуриға чиққандин кейин хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан бастурушни йәниму күчәйткәнликини, чүнки хитай һөкүмитиниң уйғурларни җимиқтурушни ишқа ашурғандила, бу қурулушимизда ғәлибә қилалаймиз, дәп қараватқанлиқини билдүрди. 

Тәтқиқатчи җонетин хилмен “вашингтон почтиси” гезитидики мақалисиниң давамида уйғур елидики һәддидин зиядә бихәтәрлик хадимлири вә сан-санақсиз бихәтәрлик өткәллириниң мал селиш вә тапшурувелиш ишлирини қийинлаштурувәткәнликини, йәрликләрниң һә десә “террорлуққа қарши туруш” маневири, байрақ чиқириш мурасими вә башқа тиҗаритигә кашила қилидиған ишларға қатнаштурулидиғанлиқини, техи өткән ай йәрлик һөкүмәтниң уйғур елида “полаттин там” ясап чиқидиғанлиқини елан қилғанлиқини билдүргән. У йәнә хитай һөкүмити “бир бәлвағ, бир йол” қурулуши арқилиқ хәлқаралиқ пул муамилисини асанлаштуридиғанлиқини вәдә қилған болсиму, ички вә ташқи мәбләғләргә қаритилған тәкшүрүш вә чәклимиләрниң йәнила интайин чиңлиқини билдүргән. 

Аптор йәнә юқиридикиләрдин башқа учур қамали үстидә алаһидә тохтилип төвәндикиләрни баян қилған: 

“мәнчә бу йәрдә маслаштуруш әң қейин болуватқини ‛бир бәлвағ, бир йол‚ қурулушиниң учур вә йеңи пикирләрниң айлинишини асанлаштуруш вәдиси болса керәк. Ши җинпиң өткән йили ‛бир бәлвағ, бир йол‚ қурулуши мунбиридә қилған сөзидә ‛қәдимий йипәк йоли пәқәтла бир тиҗарәт йоли әмәс иди. У илим-пән тәрәққиятиниң тезлишишиғиму төһпә қошқан. . . Бүгүн, көп қирлашқан бир асасий қурулуш тори шәкиллинип, ташйол, деңиз, һава қатнаш-транспорт қаналлири вә тез сүрәтлик учур дәври яритиш алдида турмақта,‚ дәп сөз қилған иди. Бирақ әксичә, хитайниң учур чәкләш вә интернет бихәтәрлик қанунлири йәниму мурәккәплишип кәтти. Хитай техи учур вә билимни чәкләйдиған ‛от там‚ системисини башқа дөләтләргиму тәшәббус қиливатиду.” 

Һенрий шаҗески әпәнди сөзидә, “бир бәлвағ, бир йол” қурулуши арқилиқ қиливатқан вәдиләр билән районда йүз бериватқанлар мақалә аптори ейтқандәк бир-биригә зит болсиму, хитай һөкүмитиниң буни давамлаштуридиғанлиқини билдүрди. У сөзидә, “юқириқи бу әһвал һәқиқәтән мақалә аптори ейтқандәк мүҗмәл бир әһвал. Бирақ, хитай һөкүмити ундақ дәп қаримайду. Улар әксичә бихәтәрлик тәдбирлирини юмшитишни, әркин учур-ахбаратқа йол қоюшни қалаймиқанчилиқ пәйда қилиду, дәп қарайду. Уни тәһдиттәк һес қилиду. Шуңа бу җәһәттә хитай өзи бирликтә тиҗарәт қилидиған дөләтләргә өзиниң шәртлирини қобул қилдурушқа урунуши мумкин,” деди. 

Җонетин хилмен мақалисиниң давамида йәнә пакистанниң балучистан районида хитай пуқралириға һуҗум қилиш вәқәлири дегәндәк вәқәләрни мисал елип туруп, бу қурулушқа нисбәтән бәзи бихәтәрлик тәһдитлириниңму мәвҗутлуқини, әмма шундақ болушиға қаримай хитайниң бу истратегийәсиниң русийә вә түркийә қатарлиқ дөләтләрниму җәлп қиливатқанлиқини баян қилған. У әлвәттә “бир бәлвағ, бир йол” қурулушиға охшаш кәң нәзәр даирилик пиланлар һәқиқәтән әмәлгә ашқан тәқдирдә униң дөләтләргә иқтисадий мәнпәәт елип келидиғанлиқини, әмма униң әмәлийлишиши үчүн тиҗарәттики әқәллий амилларға сәл қаралмаслиқи керәкликини әскәрткән.

Җонетин хилмен әпәнди мақалисини төвәндики бир абзас билән аяғлаштурған: “тарих һәрвақит бизгә йол көрситип кәлгән. Қәдимий йипәк йоли қатнаш-алақиниң раванлишишини әкс әттүргән. Дәл шу сәвәблик йипәк йоли дейилгинидә, кишиләрниң есигә төгиләр, карванлар вә тошулуватқан маллар келиду. Әгәр йеңи йипәк йолиға қандақтур қашаңлиқниң ипадилири болған сақчи понкитлири, узун өчирәтләр вә тикәнлик симлар символ болуп қалса, у һалда бу йеңи йипәк йолидин кишиләрниң есидә қалғудәк бир нәрсә чиқмаслиқи мумкин.”