Xitayning yéngisardiki yalghan kirpik yasash bazisi we Uyghur qul emgiki

Amistérdamdin obzorchimiz asiye Uyghur teyyarlidi
2024.04.25
yengisar-saghan-yalghan-chach-zawut-mejburiy-emgek Qeshqer wilayiti yéngisar nahiyesi saghan baziri kichik karxanilar sana'et baghchisidiki yalghan chach yasash zawutida ishlewatqan ishchilar. 2022-Yili 13-mart, qeshqer
ts.cn

Dunya tarixida gerche köp qétim irqiy qirghinchiliqlar yüz bergen bolsimu, emma ikkinchi dunya urushi mezgilidiki yehudiylar chong qirghinchiliqidin kéyin dölet hakimiyiti teripidin melum bir milletni yoqitishni nishan qilghan irqiy qirghinchiliq peqetla Uyghur irqiy qirghinchiliqidur. Epsuslinarliqi shuki, Uyghur irqiy qirghinchiliqi dunyagha ashkarilan'ghinigha 6-7 yillar bolup qalghan bolsimu, lékin bu irqiy qirghinchiliq hélihem toxtitilghini yoq, belki amérikadin bashqa bir döletning hökümiti teripidin toluq étirap qilishqa érishkini yoq. Birleshken döletler teshkilati (b d t) kishilik hoquq komissarliqining 2022-yili 8-ayning axiri kéchiktürülüp élan qilin'ghan “Shinjangdiki kishilik hoquqni bahalash doklati”  namliq mexsus doklatida, xitayning rayondiki qilmishlirini “Insaniyetke qarshi jinayet shekillendürüshi mumkin” dégen küchsiz ibare bilen otturigha qoyghan idi.  Shundaq bolushigha qarimay, b d t ning bu doklati élan qilin'ghandin kéyin ta bügün'giche mezkur teshkilat xitaygha héchqandaq bésim ishlitip baqmidi. Xitayning öz jinayetlirini yoshurush üchün élip bériwatqan ghayet zor kölemlik tashqi teshwiqatliri dawamida Uyghur irqiy qirghinchiliqining heqiqiy ich yüzi perdazlinip yaki ghuwalashturulup, xelq'arada türlük guman we munazirilerge seweb bolmaqta. Bundaq bir ehwalda, xitayning Uyghur irqiy qirghinchiliqini xelq'aradin yoshurush taktikiliri üstide inchike izdinish nöwettiki muhim xizmetlerning biridur.

Uyghurlarning ötken nechche on yillardin buyan xitay teripidin mejburiy emgekke séliniwatqanliqi bir heqiqet bolsimu, emma xitay bu mesilini epchillik bilen türlük siyasiy namlar astigha yoshurup, özini heqliq körsitishke tiriship kelmekte. “Ishqa orunlashturush arqiliq namratliqtin qutuldurush” sho'ari del xitayning mushu xildiki siyasiy oyunlirining biridur. “Tengritagh tori” ning bu yil 18- aprélda élan qilghan “Shinjangdiki yéza - kent zawutlirining bahardiki riqabiti” namliq xewerde, xitay muxbirlirining yéngisar nahiyesining saghan baziri yuqiri taghwaz kentidiki chénglang ilme-toqulma cheklik shirkiti yalghan kirpik ishlepchiqirish séxini ziyaret qilish jeryani yézilghan. Mezkur xewerde bu shirketning ishlepchiqirish séxida 80 neper ayal ishchining ishleydighanliqi, ularning künlüki 500 yürüshtin 800 yürüshkiche yalghan kirpik yasaydighanliqi, yilliq ishlepchiqirish kölimi 800 ming yürüshke yétidighanliqini, ular ishlepchiqarghan yalghan kirpiklerning uchtürpandiki tarmaq shirketke ewetilip orap qachilan'ghandin kéyin, gu'angdungdiki xéridarlargha ewetilidighanliqi bayan qilin'ghan. Xewerde yene yéngisar nahiyelik chénglang ilme-toqulma cheklik shirkitining 2023-yili 7-aprélda qurulupla uchturpan baziri, yéngisar nahiyesining qizil yézisi we saghan baziri qatarliq üch yerde tarmaq shirket tesis qilip, 350 tek kishini ishqa orunlashturghanliqi, mezkur shirketning yalghan kirpik yasashtin bashqa yene kiyim-kéchek, toqulma buyumlar, paxta-toqumichiliq mehsulatlirini pishshiqlap ishlesh qatarliq kesipler bilen shughullinidighanliqigha da'ir uchurlar bérilgen. Xewerde yene xoten wilayitining qaraqash nahiyesi we  sanji oblastining manas nahiyesidiki yéza-bazar karxaniliri heqqidimu bir qisim uchurlar bayan qilin'ghan.

Yuqiriqi xewerde, “Chénglang” namidiki bu shirketning qurulghandin buyan yéngisar nahiyeside 350 tek xizmet orni tesis qilip, 80 neper Uyghur ayalni xizmetke orunlashturulghanliqi goya “Uyghurlarni namratliqtin qutuldurghanliqi” dek teriqide teswirlen'gen. Bu xewerni oqughan herqandaq kishi, eger Uyghurlarning siyasiy arqa körünüshi we bu mesilining esli mahiyitini chüshenmigen ehwal astida, mezkur xewerdiki Uyghurlarning mejburiy emgekke séliniwatqanliqini esla tesewwur qilalmaydu.

Emeliyette, mesilining tügüni del mushu yerde. Xitay hökümet taratqulirining mesilining mahiyitini yoshurup, sirtqi körünüshini heqiqet dep teswirleshtek bu xil teshwiqat uslubi, xitayning Uyghur irqiy qirghinchiliqini yoshurup qélishtiki halqiliq amillarning biridur.

Eger biz bu heqte chongqurraq izdinidighan bolsaq, yuqiriqi saxta teshwiqatning keynige yoshurun'ghan ichkiy ré'alliqni tapalishimiz tes emes. Yeni biz aldi bilen yuqirida tilgha élin'ghan yéngisar nahiyelik chénglang ilme-toqulma cheklik shirkitining arqa körünüshige nezer aghdurup baqayli:  mezkur shirket chey shawwén isimlik bir xitay teripidin 2023-yili 1 milyon yüen meblegh sélinip qurulghan. Yéngisar nahiyesining asasliq ahalisi Uyghurlar bolup, xitay nopusi hökümet istatistikisi boyiche aran 2 pirsentkimu yetmeydu. Yeni, Shinjang Uyghur aptonom rayonluq istatistika idarisining 2020-yili élan qilghan sanliq melumatiGha qarighanda, yéngisar nahiyesining omumiy nopusi 309 ming 522 neper bolup. Buning ichide Uyghur nopusi 304 ming 680 neper, xitay nopusi bolsa 4081 neper.

Bizge melum bolghinidek, 2010-yili xitayning atalmish “Merkezning tunji qétimliq shinjang xizmet yighini” échilip, atalmish “19 Xitay ölke we sheherlirining shinjanggha nuqtiliq yardem bérish pilani” yolgha qoyulghan. Shundin kéyin Uyghur élidiki  wilayet, oblast, nahiye, sheher we yéza-bazarlar bir tutash halda yuqiriqi 19 xitay ölke we sheherlirige “Namratliqtin qutuldurush” namida bölüp bériwétilgen idi. Eyni yili qeshqer wilayitige qarashliq yéngisar nahiyesi shendung ölkisining jining shehirige bölüp bérilgen. Shuningdin kéyin jining shehiri yéngisar nahiyesige nechche yüzligen yardemchi “Kadir” lar we “Ixtisas igiliri” ni ewetip, yéngisarliqlarni atalmish “Namratliqtin qutuldurush” xizmitige kirishken. Hetta xizmetlerning ongushluq bolushi üchün “Jining shinjanggha yardem bérishke rehberlik qilish orni” mu qurulghan. Uningdin bashqa, 2011-yili xitay kompartiyesining teshkilat bölümi “Shinjanggha nuqtiliq yardem béridighan kadirlar we ixtisas igilirini bashqurush usuli” namliq höjjetNi élan qilghan. Mezkur höjjette Uyghur éligha yötkep kélin'gen atalmish “Yardemchi kadirlar we ixtisas igiliri” ning bir tutash halda herqaysi jaylardiki “Shinjanggha yardem rehberlik orni” teripidin bashqurulidighanliqi békitilgen. Hetta sodiger chaqirish pilani boyiche, Uyghur éligha meblegh sélish üchün kelgen karxanilar we karxana rehberlirimu bu da'irige kirgüzülgen.

Esli témigha qaytsaq, yéngisar nahiyesi saghan baziri taghwaz kentidiki yéngisar nahiyelik chénglang  ilme-toqulma cheklik shirkiti jining shehirining “Shinjanggha yardem xizmitige rehberlik qilish orni” ning sodiger chaqirip, meblegh sélish chaqiriqi bilen Xitay karxanichiliri teripidin qurulghan . Yeni bu shirket emeliyette jining shehirining yéngisar nahiyesige qilidighan “Sana'et yardimi türi”de, Shendungning sana'et liniyelirini yéngisardiki sana'et liniyeliri bilen baghlash Pirinsipi boyiche qurulghan shirketlerning biridur. Bu dégenlik, mezkur shirket shughulliniwatqan kespining kélish menbesi shendung ölkisi ikenlikini körsitidu. Yene kélip, chénglang shirkitining yalghan kirpik yasash kespimu del shendungdin kirgüzülgen kesip hésablinidu.  Heyran qalarliqi shuki, dunya miqyasida sétiliwatqan Yalghan chach we yalghan kirpiklerning 70 pirsenti Del shendung ölkisidin chiqidighanliqi we shendung ölkisige qarashliq jinen shehirining yéngisar nahiyeside yalghan chach we kirpik yasash sana'itini barliqqa keltürgenlikidur. Bu yerdiki téximu muhim mesile shuki,  2020-yilila xitayning chach mehsulatlirining Uyghur mejburiy emgiki we jaza lagérlirigha munasiwetlik ikenliki ispatlan'ghanIdi. 

Démek, yuqiriqi ehwallardin shuni körüp yételeymizki, Uyghur éli bilen xitay ölkilirini murekkep uslubta baghlighan “Shinjanggha yardem pilani” Uyghur irqiy qirghinchiliqini perdazlashtiki wasite yaki qoral bolghanliqi éniq. Halbuki, bu “Qoral”ning qaysi sahelerge baghlan'ghanliqi, kölimining qanchilikliki, ular ige bolghan mebleghning kélish menbesi, zawut-fabrikilarni qurghan zéminlarning qeyerdin kelgenliki, Uyghur déhqanlirining néme sewebtin déhqanchiliq kespini özgertip, xitay karxanilirida yallanma ishchi boluwatqanliqi qatarliq türlük mesililerning sewebliri bizge téxiche sir bolup turmaqta. Bu uchurlar bizge shuni körsitip turuptiki, atalmish “Shinjanggha yardem pilani” we bu pilanning tüzgüchiliri, qatnashquchiliri hem ijrachilirining hemmisi emeliyette xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq jinayitining biwasite jawabkarliridur!

*** Bu obzordiki köz qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.