Yipek yengliktin tughulghan oylar

Xitay arxé'ologlar 2003-yili qéziwélin'ghan, shaman yaki köchmen qebilining muqeddes adimi dep qaralghan mumiyani ilgirilep tetqiq qilmaqta. 2006-Yili 20-dékabir, turpan.

Melum bolghinidek, yéqinqi yillardin buyan xitay hökümiti Uyghur élidiki arxé'ologiye tetqiqatining nishani “Shinjang ezeldin junggoning ayrilmas bir qismi ikenliki” idiyesige xizmet qilishi lazim dep jakarlidi. Shundin étibaren, xitay teshwiqat wasitiliride arqa-arqidin “Yéngi arxé'ologiyelik bayqash” lar élan qilinip kelmekte. Uyghur élidiki arxé'ologiyelik bayqashlardin 11 tür, 2021-yilliq xitay döletlik “10 Chong arxé'ologiyelik bayqash” netijiliri qatarigha kirgüzülgen.

Bularning ichide xitay da'iriliri niye xarabisidin tépilghan bir qisim medeniyet yadikarliqlirini alahide teshwiq qilishqa küch chiqirip kelmekte. Mesilen, “Sherqtin kötürülse besh yultuz, junggo élige nep yéter” dégen xitayche xet keshtilen'gen kimxab muhapizet yengliki, döletlik 1-derijilik qoghdilidighan medeniyet yadikarliqi, shundaqla chet'elge (chégradin) chiqirip körgezme qilish men'i qilinidighan medeniyet yadikarliqlirining biri dep békitilgen. Xitay hökümitining niyedin tépilghan bu medeniyet yadikarliqigha köplep meblegh we énérgiye ajratqanliqi bizge melum, hetta yéqindila merkiziy téléwiziye istansisining 2023-yilliq chaghanliq sen'et kéchilikide, “Sherqtin kötürülse besh yultuz, junggo élige nep yéter” témisida mexsus ussulluq tiyatir ishlinip körsitilgen.

Xitaydiki nopuzluq tor betliridin biri bolghan “Ijtima'iy penler tori” da, shinjang uniwérsitéti tarix proféssori xu'ang jinchiyenning “Sherqtin kötürülse besh yultuz, junggo élige nep yéter we xen sulalisi idé'ologiyesining gherbiy rayon'gha tarqilishi” namliq maqalisi élan qilin'ghan. Maqalide, 1995-yili xitay-yaponiye birleshme qidirip tekshürüsh etritining bashchiliqida, niye xarabisidin qéziwélin'ghan yipek yenglik we uninggha chüshürülgen xitayche xetlerning menisi heqqide aptorning mulahiziliri otturigha qoyulghan. Halbuki, eyni waqitta yenglik heqqide bügünkidek keng kölemde teshwiqat élip barmighan xitay hökümiti aridin 20-30 yillar ötkendin kéyin, bu bir parche yenglikni “Bibaha dölet göhiri” dep her yerde dawrang salmaqta. Undaqta xitayning bu yenglikni “Bibaha göher” dep jar sélishidiki seweb néme?

Yuqirida tilgha élin'ghan maqalide bayan qilinishiche, bu yenglik ottura tüzlenglikte ishlen'gen, tarixi 2000 yildin artuq bolup, qedimki dewrlerde oqya atqanda bilekni muhapizet qilish üchün qollinilghan. Yenglikke süretler we neqishler keshtilen'gendin bashqa yene, “五星出东方利中国” “Sherqtin kötürülse besh yultuz, junggo élige nep yéter” dégen xitayche xetmu chüshürülgen. Xitay aptorining chüshendürishiche, besh xil yultuzning birla waqitta körünüshidin ibaret astronomiyelik hadise, xitay tarixida herbiy urushqa tetbiqlinip analiz qilinattiken. Bu sözler ilgiri “Tarixname” we “Xenname” qatarliq yazma matériyallarda orun alghan bolup, ghelibe we yaxshiliqning béshariti iken.

Oxshash qebridin yene oxshash toqulma buyumi qéziwélin'ghan bolup, bu ikki parche buyumdiki xitayche xetlerge ilgiri tépilghan parchilardiki xetlerni öz'ara qoshup oqughanda mundaq mezmun chiqidiken: 五星出东方，利中国，诛南羌，四夷服，单于降，与天无极 “Sherqtin kötürülse besh yultuz, junggo élige nep yéter. Qirghin boldi jenubiy chang, yawlar boyun éger. Teslim bolar honlarmu, bashimiz kökke yéter”. Aptor yene bu bir yürüsh sözlerge asasen, eyni waqittiki dewr arqa körünüshi heqqide mundaq qarashlirini otturigha qoyidu: “Bu dewr ‛xenname‚ de xatirilen'gen gherbiy xen sulalisi dewridiki changlar qebilisi bilen bolghan urushni eks ettüridu. Bu xetlerning tarixiy qimmiti yuqiri bolup, xen sulalisi eyni waqitta etraptiki honlar, changlar qatarliq milletlerning hujumigha uchrap turghan, kéyin jiddiy urushqa hazirlinip, etraptiki qebililerni boy sundurghanliqidek tarixiy ghelibige ispat bolalaydu”.

Xitay axbarat wasitiliride bildürülüshiche, bu kimxab yenglik hazirgha qeder Uyghur rayoni teweside bayqalghan yil dewri eng burun bolghan “Junggo” dégen xet chüshürülgen medeniyet yadikarliqi hésablinidiken. Xitay da'iriliri teshwiqat wasitiliride, bu asare-etiqe yenglikining, gherbiy yurtning eyni waqitta merkiziy hakimiyet teripidin idare qilinidighanliqi, ottura tüzlenglik bilen gherbiy rayonning gireliship ketken yéqin munasiwette bolup kelgenliki, shinjangning ezeldin köp milletler topliship olturaqlashqan rayon ikenliki, shundaqla “Junggo zéminining ayrilmas bir qismi” ikenlikini ispatlashta chong rol oynaydighanliqidin ibaret kona sepsetilirini yene tekitleshken.

Ottura tüzlenglikte ishlen'gen bu buyum qandaqlarche tarim oymanliqidiki niye xarabisige kélip qalghan? xitay xewer agéntliqining bu so'aligha shinjang Uyghur aptonom rayonluq muzéyning bashliqi yü jiyong jawab bergen bolup, u: “Yenglik xen sulalisi dewride gherbiy tutuq mehkimisige biwasite qarashliq bolghan kichik sheher döletliridin biri bolghan jingjö dölitining( oghaybaliq, niye) xanigha sowgha qilin'ghan bolushi mumkin, xen sulalisi izchil türde gherbiy diyardiki bu kichik döletni himayisi astigha élip kelgen”, dep öz perizini otturigha qoyghan. U yene bu yenglikning eng muhim ehmiyiti “Eyni waqittiki gherbiy rayonning jungxu'a ortaq kimlikige ige ikenlikini ispatlaydu” dep körsetken.

Xitay da'iriliri otturigha qoyghan yuqiriqi közqarashlarning tarixiy chinliqqa uyghun bolghan-bolmighanliqigha baha bérish üchün, ilgiri tarim wadisidin tépilghan medeniyet yadikarliqliri heqqide dunya ilim saheside étirapqa érishken közqarashlarni otturigha qoyghan bir qisim alimlarning tetqiqat netijiliri bilen sélishturup izdinip béqishqa toghra kélidu.

Aldi bilen xitay da'irilirining mezkur yengliktiki “Junggo” sözini dölet uqumi qatarida qollinishi ilmiyliqqa we tarixiy pakitlargha hörmet qilmighanliq bolup hésablinidu. Bu közqarash ularning “Junggo” dégen sözini tutqa qilip turup, tarim wadisining qedimdila xitaygha tewe ikenlikini körsitish yoshurun gherizi üchünla xizmet qilidu xalas.

“Junggo” dégen isimning tarixta öz ichige alghan jughrapiyelik, medeniyet we siyasiy uqum mesilisi üstide tetqiqatchilarmu türlük qarashlargha ige iken. Bu heqte xitay tetqiqatchilarning közqarashlirini toplighan exmet mömin tarimining “Tarixtiki junggo muhakimisige nezer” namliq maqaliside tepsiliy uchur bérilgen. Bularning ichide birqeder qayil qilarliqi xitayning meshhur tarixchisi jiyen bozenning qarishidur. U, xitay padishahliqlirining hökümranliq qilghan da'irisini “Junggogha teng déyish namuwapiq” dep qaraydu. Türlük qarashlargha asaslan'ghanda, “Junggo” sözi ju sulalisi dewridin bashlap qollinilghan, emma u waqitta deslepte “Paytext” dégen menini bildürüshtin kéyinche ottura tüzlenglik rayoni, yeni “Otturidiki el” dégen menini bildüridighan bolghan. Hergizmu pütkül tarixiy jeryandiki zémin térritoriyesi we siyasiy hökümranliq da'irisini bildüridighan uqum, shundaqla dölet hakimiyitining resmiy nami bolmighan, sün jungsen rehberlikidiki jumhuriyet qurulghandin kéyinla, “Junggo” dégen söz andin dölet uqumi menisini bildüridighan bolghan.

20-Esirning bashlirida tarim wadisidiki könchi derya boyigha jaylashqan qebrighol qedimiy qebristanliqini bayqash, qézish jeryanlirigha qatnashqan shiwétsiyelik arxé'olog folk bérigman tarim wadisidin tépilghan medeniyet yadikarliqliri heqqide ilgiri chongqur qatlamliq tetqiqatlarni élip barghan. U 1939-yili yézilghan “Shinjangdiki arxé'ologiyelik tetqiqat” namliq kitabida, ilgiri tarim wadisidiki qedimiy sheher xarabiliridin ottura tüzlenglikte ishlen'gen yipek buyumlarning ewrishkiliri tépilghanliqi we bu xil yipek buyumlarning xitaylarning bashqa ellerning xanliri yaki beglirige sowgha qilish üchün qollinilghanliqi heqqide melumat bergen. Folk bérigman soghdilarning yipek sodisida wasitichi rol oynishi bilen xitay yipeklirining tarim wadisigha hetta yiraqtiki rim impériyesigiche tarqalghanliqini bildüridu.

Bu heqte izden'gen qedimki xitay tarixi we arxé'ologiyesi proféssori gérmaniyelik armin zélbichkamu (Armin Selbitschka) “Junggoning shimaliy qismidin tépilghan qimmet bahaliq depne buyumliri we wézantiye tenggiliri namliq maqaliside, niyedin tépilghan bu kimxab yenglik heqqide ilmiy közqarashlirini otturigha qoyghan: aptor xen sulalisi we uningdin kéyinki xitay sulalilirining yipek ishlepchiqirishining öz dölitidiki éhtiyajni teminleshtin bashqa yene, yipeklerni urush toxtitish üchün özlirining düshmenliri bolghan honlar qatarliq bir qisim qebililerge herbiy tölem yaki sowgha qilghanliqigha a'it pakitlarni bayan qilidu. Yene tarixta xitay xanlirining düshminige yipek sowgha qilish hadisisining yene bir meqsiti, öz düshmenlirini boy sundurushtiki bir yumshaq wasite ikenliki izahlan'ghan.

Xitay sulalilirining, jümlidin tang sulalisining yipeklerdin qandaq paydilan'ghanliqi heqqide orxun abidilirighimu köléikin qaghanning mundaq nesihetliri oyulghan: “Tawghachlarning sözi tatliq, yépekliri yumshaq kélermish. Tatliq sözliri we yumshaq yépekliri bilen aldap, yiraqtiki kishilerni özige yéqinlashturar. Yéqinliship orunlashqandin kéyin yamanliq we pitne-pasat tughdurushqa bashlar”.

Xen sulalisi dewridiki mezkur niye dölitige yipek yenglik sowgha qilish hadisisi, xen sulalisining tarim oymanliqigha jaylashqan bu kichik sheher dölitini yat el süpitide körüp diplomatik munasiwet ornatqanliqi we uning bilen élim-bérim alaqiliride bolghanliqidin dérek béridu. Halbuki, bu, xitay tarixchiliri éytqandek xen'ge tewe rayon bolghanliqi üchün sowghat qilin'ghan emes.

Emeliyette, xitay tetqiqatchiliri we da'iriliri küchep teshwiq qiliwatqan “Sherqtin kötürülse besh yultuz, junggo élige nep yéter” hékayisining ilmiy pakitliri yétersiz bolup, chüshendürüshler peqetla xitayning bügünki zaman siyasiy meydanidin bashqa nerse emes dégen xulasige élip kélidu.

Ilgiri niye qedimki shehiri etrapida tekshürüshte bolghan hemde arxé'ologiyelik tépilmilar heqqide tetqiqat élip barghan yuqirida simi atalghan yawropaliq alimlarning qaldurghan melumatlirigha asasen, bu jaydin tépilghan qedimki wesiqiler we maddiy buyumlar bu jayning yipek yolida tutqan ornining intayin muhim ikenlikini körsitip béridu. Oghaybaliq, niran yaki niye dep atalghan bu jay hindistan, kushan we hazirqi xitayning xénen ölkisini merkez qilghan xu'angxé deryasining ottura-töwen éqini rayoni bolghan ottura tüzlengliktiki döletler bilen iqtisadiy, siyasiy we ijtima'iy mesililerge chétilidighan türlük alaqilerde bolup kelgen. Lékin bu alaqiler hergizmu niye dölitining tarixta bu döletlerning boysundurushi yaki bashqurushi astida ikenlikini bildürmeydu.

Niye xarabisidin tépilghan yipek yenglik heqqidiki teshwiqatlar we izahatlar xitay da'irilirining Uyghurlarning ejdadliri yashap kelgen, xitaylar “Gherbiy diyar” dep atighan makanlarning ezeldin junggo, yeni xitay sulalilirining bir tutash bashqurushida bolghanliqini merkez qilghan. Buninggha we bashqa yadikarliqlargha bügünki “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini kücheytish” we “Shinjang ezeldin junggoning birqismi” siyasiy teshwiqati yönilishidin mu'amile qilin'ghan bolup, hergizmu qattiq ilmiy ölchem qollinilmighan.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.