“Böre rastinila yitip keldi” mu?

Maqalide, amérika yawropagha yardem qilip, sabiq sowétlerni we yugoslawiyini parchilap, yawropa quruqluqini balqan yérim arilida birlikke keltürdi.

Buninggha jawaben liwiye mesilisidin kéyinki, yawropa ittipaqi yiraq sherqte, bolupmu junggo mesilisi boyiche pütün küchi bilen amérikigha yardem béridu dep körsitildi.

Qarighanda, böre rastinila yitip keldi. Yitip kelgini birla böre emes, buning keynide yene bir top böre bar. Héqiqi xiris hazir kéliwatidu, déyildi maqalide.

3-Ayning 27-küni nato liwiyige herbiy heriket qollinish hoquqini amérikining qolidin ötküzüp aldi. Bu heriket, amérika bilen yawropa ittipaqi otturisida küch sélishturmisida özgirish bolghanliqini, buningdin kéyin yawropa ittipaqining xelq'ara siyasette deslepki qedemde munasip orun'gha kötürülgenlikini körsitip berdi.

Hazir qarighanda yawropaning birlikke kélishi, ikkinchi dunya urushidin kéyinki, yalta ramkisi ichide emes, belki yalta weziyiti bilen öz-ara chetke qéqishidighan tarixning musapisi, özining nishani-yawrupaliqlar yéngi bir weziyette yawropa yétekchilikidiki, dunyawi bir sistémini eslige keltürüsh yeni yawropa bölünmigen, mustemlike sistémisi bolmighan “Wérsal sistémisi” ni, amérika we rusiye pilanlighan, yawropani sherqiy yawropa we gherbiy yawropagha parchilaydighan yalta sistémisining ornigha dessetmekchi boldi, déyildi maqalide.

Yawropaliqlar 1946-yilidin bashlap yérim esirdin artuq waqit ichide intiqam élishqa teyyarlinip, yalta sistémisini parchilap, birinchi dunya urushi dewridiki wérsal sistémisini eslige keltürüshtin ibaret istratégiyilik nishan'gha yéqinlap keldi.

2010-Yili amérika asiyagha qaytip kelgenlikini jakarlidi shundaqla amérika armiyisini iraqtin chékindürüp chiqidighanliqini jakarlighanda, yawropa ittipaqi nahayiti zor istratégiyilik makan'gha érishkenlikini hés qildi.

Yawropaning heqiqiy birlikni tamamlashta, shimaliy afriqining qalaymiqan weziyitige tayinishqila bolmaydu, miltiqmu masliship kélishi kérek.

Bundaq bolghanda, mentiqige uyghun halda yawropa ittipaqining ottura sherqqe yürüsh qilishida liwiye bösüsh éghizi bolup qalidu, déyildi maqalide.

Ötüp ketken 20 yilgha nezer salsaq,‏-dep bashlaydu aptor,‏ amérika bilen sabiq sowétlar dunyani ortaq bashquridighan yalta sistémisidin waz kéchip, amérika bilen yawropa ittipaqi ortaq bashquridighan dunyawi sistémini uning ornigha dessitish, prézidént régan dewridin, prézidént bosh dewrigiche bolghan ariliqta amérika diplomatiyiside angliq ijra qilidighan diplomatik xahish bolup qaldi.

Amérika yawropa balqan yérim arilida birlikke kélip, kosowagha érishkendin kéyin, 2010-yili asiyagha qaytip kelgenlikini jakarlidi.

Intayin ilmiy, intayin pakitliq yézilghan bu maqalining rohigha asaslan'ghanda, yawropa we amérika yalta sistémisidin waz kechken bolidu.

Yalta sistémisi yawropada yimirilgen iken, démek, yalta sistémisining yawropa istratégiyisi yimirilgen bolidu. Undaqta yalta sistémisining yiraq sherq istratégiyisi qachan yimirilidu?

“Amérikining asiyagha qaytip kélishi” yalta sistémisi yiraq sherq isitratégiyisining yimirilishige munasiwetlikmidu? sabiq prézidént boshning 2005-yili 5-ayning 6-küni latwiyining riga shehiride “Yalta yighini intayin zor tarixi xataliq bolghan idi” dep sözligen nutqi, asiyada yalta sistémisining yimirilishige bérilgen bir signalmidu? yiraq sherq istratégiyisi yaponiyining shimalidiki töt aral mesilisini, tashqi mongghuliye mesilisini, Uyghuristan mesilisini, manjuriye mesilisini öz ichige alatti.

Xitay da'iriliri Uyghuristan mesilisining yalta yighinida otturigha qoyulghanliqini étirap qilip élan qilghan “Junggo shinjangning tarixi we hazirqi ehwali” mawzuluq kitabining 314-bétide “Yalta yighinida tilgha élin'ghan shinjang mesilisi” mawzuluq maqale astida Uyghuristan mesilisining yalta yighinida otturigha qoyulghanliqini toluq sherhlep ötti.