Rusiye fédératsiyisi diplomatiyisining onggha burulushi

Mesilen, 1945 - yili 6 - ayning 30 - küni, shertname imzalash üchün junggo söhbet wekiller ömiki amérikining ayropilanigha olturup moskwagha yétip kelgende, stalin wekillerni kütüp élish ziyapiti bérip, ziyapette: "hazir sowét ittipaqi rehberliri char rusiye dewridiki bilen asman - zémin perqlinidu, uchaghda char rusiyining meqsiti - yaponiye bilen til biriktürüp, junggoni bölüwélish idi؛ lékin hazir sowét ittipaqining meqsiti - junggo bilen birliship yaponiyini cheklesh" dep körsetti.(1)

Meyli char rusiye dewride belgilen'gen yaki lénin,stalin rusiyisi belgiligen siyaset bolsun we yaki yéqinda rusiye démokratik dölet bolup otturigha chiqqan kündin hésablighandimu, bu döletning asiya siyasitide tüplük özgirish hasil bolmighan. Bén'galni pakistandin parchilap musteqil döletke aylandurghan 20 - esirning 70 - yillirida, junggo, wyétnam urushigha ariliship bir parche bayanat élan qilip, xanoygha yürüsh qilghan xitay armiyisini chékindürgendimu, rusiyining asiya siyasitide anche özgirish bolmighan idi.

2010 - Yili5 - ayning 27 - küni krimil sariyining yuqiri derijilik diplomati sérgi pirixodko, exmedinijadini tenqidlep, siyasi terghibatchiliq qilmasliqqa ündigen. Exmet nijat :rusiyining iran mesiliside amérikini qollishini iran qobul qilalmaydu, dégen. Krimilning bayanatchisi: "rusiye fédératsiyisining siyaset ölchimi - döletning menpe'etini chiqish qilidu" dep reddiye bergen hemde yadro qoralliri yasash boyiche iranni jazalashqa qoshulidighanliqini bildürgen.

"Dowiy xewerliri" tor béti, 6 - ayning 6 - küni hindistan metbu'atliridin neqil keltürüp" rusiye fédératsiyisining hindistanda turushluq bash elchisi aléksandir kadinning ispatlishiche, dalay lamaning rohaniy dahi süpitide rusiyige ziyaretke baridighanliqini delillidi.

Xewerlerge asaslan'ghanda, 4 - ayning 23 - küni dalay lamaning rusiyini ziyaret qilish telipini ret qilghan rusiye fédératsiye hökümiti emdi özgirip, "intér fakis xewer agéntliqi" ning xewer qilishigha asaslan'ghanda, rusiye fédératsiyisining tashqi ishlar ministiri sérgi lawrof, 5 - ayning 23 - küni moskwada "moskwa, dalay lama bilen junggoning otturisidiki talash - tartishni hel qilishqa yardem bérishni xalaydu" dep körsetken.

6 - Ayning 6 - küni "büyük ira tor béti"ning xewer qilishigha asaslan'ghanda,xongkong metbu'atliri, chet'ellik némishqa tibet ishlirigha arilishidu, dégen gepni qiliptu. Xitay yazghuchilar shunche tadan bolup ketkenmu yaki xitay metbu'atchiliri shunche xupsenlik qilamdu ? tarixqa qarayli:

"Dalay lama 13, 1904 - yili10 - ayda, mongghuliyining yurga shehirige yétip kélip, char rusiyining junggoda turushqa teyinligen bash elchisi pokotilof bilen körüshüp, pétr borgqa bérip padisha bilen körüshüshni telep qilghanda, char padisha tibet ishlirigha ariliship qélishtin ensirep, dalay lamaning telipini edep bilen ret qilghan."(2)

Shu char rusiye ... 1907 - Yili 8 - ayning 18 - küni büyük béritaniye, char rusiye ikki dölet, pétirborgta "büyük béritaniye, char rusiye kélishimi"ni imzalap, kélishimning 2 - maddisida: büyük béritaniye, char rusiye hökümetliri, junggoning tibetke igilik hoquq yürgüzüsh prinsipini izchillashturushni nezerde tutup ..." Dep belgilen'gen.(3)

Uyghurlar toghrisida menching hökümiti bilen char rusiye "pétir borg shertnamisi" imzalap, en'gliye bilen char rusiye tibet toghrisida "pétir borg kélishimi" imzalap, Uyghur bilen tibetni xitay - manjulargha sétiwetken deqiqilerde, Uyghur bilen tibet xelqi öz teqdirining siyasi tawkada qandaq oyniliwatqanliqini chüshide bolsimu körgen bolghiymidi?

Uyghur xelqi, tibet xelqi alqishlaydighan bir ish - rusiye fédératsiyisi diplomatiyisining asiyagha yötkilishi, bolupmu tibetke munasiwetlik junggo siyasitining otturigha chiqishi Uyghur we tibet xelqi alqishlaydighan büyük burulushtur.

Tibet bilen xitay otturisidiki talash - tartishlarni hel qilishqa yardem bérishni xalaydighanliqini bildürgen rusiye fédératsiyisi hökümitining xitay bilen Uyghurlar otturisidiki mesililernimu xelq'ara jem'iyet bilen birlikte hel qilishqa aktip arilishidighanliqigha chungqur ishinimiz déyishti, Uyghurning siyasi aktipliri.

Mubada rusiye fédératsiyisi hökümiti 1950 - yili 2 - ayning 14 - küni stalin bilen maw zédungning otturisida moskwada imzalan'ghan "junggo, sowét dostluq, ittipaqdashliq öz ‏ - ara hemkarliq shertnamisi" ning 17 maddisining mezmunini Uyghur bilen tibetke tedbiqlap, xelq'ara jem'iyet bilen birlikte shu teriqide izchillashturup mu'amile qilidighan bolsa, altun üzükke yaqut köz bolatti déyishti Uyghurning siyasi aktipliri.

Izahat:
(1) ("Reqibler we ittipaqdashlar" aptori: jun garwér Uyghurche terjimisi 520 - bet)
(2)(3), ("lama padishahliqining yimirilishi" aptori: mélwin goldistin, xitayche neshri 49 - bet, 858 - bet)