Aqsay chinmu yaki aqsay chölmu?
Obzorchimiz sidiq haji rozi
2010.06.22
2010.06.22
Maqalide mezmunlar mundaq sherhilendi: junggo bilen hindistan otturisida talash - tartish qiliniwatqan térritoriye sherq we gherb dep ikki qisimgha bölünidu. Sherq terepte talash - tartish qilidighan térritoriyini junggoluqlar "jenubiy tibet" dep ataydu, bu yer hazir hindistanning bashqurushidiki arunachal shitati bolup, yer kölimi 83 ming 743 kwadrat kilométir kélidu. Talash - tartish qiliniwatqan térritoriyining gherbiy qismi -- " aqsay chin " dep atilidu. Bu térritoriye keshmir oymanliqining sherqi qirghiqigha sozulghan bolup, yer kölimi 37 ming 250 kwadrat kilométir kélidu. Hazir junggoning "kontrolluqi"da.
Maqale yazghuchi dawamlashturup: bu térritoriyining nami türk tilida, "aqsay chin " déyilidu, bu isimdiki "chin" sözi junggoni körsitidu, éytishlargha asaslan'ghanda, bu sözning menisi -- " junggoning aq tashliq jilghisi yaki junggoning aq tashliq séyi" dégenlik bolidu deydu.
Bir tetqiqatchi yaki analiz qilghuchi bolghan adem awwal ilim - penni hörmet qilishi, pikir qilghanda logikiliq pikir qilishni öginiwélishi lazim bolidu. Bolupmu, b b s dek inawetlik, xewer we maqaliliride pakitliq, delil bilen sözleydighan radi'o - téléwiziye shirkitining tor bétige töhmet bilen oydurulghan bir boghumluq isimni, esli isimning, esli yer ismining axirigha chaplap qoyup, "junggoning aq tashliq jilghisi yaki junggoning aq tashliq séyi" dégen isimni ijat qilip, " bu térritoriye junggoning idi" deydighan bolsa, bu awwal ilim - penni mesxire qilghanliq bolidu, andin ming ké ependi özini - özi mesxire qilghan bolidu.
"Aqsay chin" dep atiliwatqan bu isimning awalqi ikki boghumi sap Uyghur tili bolup, ikki boghumluq Uyghur tilliq isimning keynige mejburiy qoshulghan "chin" bir boghumluq söz xitay tilidur. "Chin" musulman eller "chin" dep atawatqan bügünki junggoning ismidur.
"Aqsay chin " dégen isimdiki "aqsay" dégen isimni durust we toghra dések, bu térritoriyining esli ismi "aqsay chöl" toghra we durust teleppuz qilinishi kérek. Zéminning igisi Uyghurlar qoyghan bu isim "aqsay chöl" bu zéminning hem tarixi, hem jughrapiyiwiy ismidur. Ipadileshke kemtük, logikiliq rayi yoq xitay tilida "chöl" dégen bir boghumluq sözni teleppuz qilidighan tawush iqtidari bolmighachqa, Uyghur tilida teleppuz qilin'ghan bir boghumluq söz "chöl" ni xatirileydighan yéziqi bolmighachqa, "chöl" dégen isimni xitay tili "chin"gha özgertip teleppuz qilip yerning isminimu, bu zéminning kimge tewelikinimu özgertip, tarixqa yüz kélelishi, ilim - pen'ge yüz kélelishi, heqiqetke yüz kélelishi mumkinmu bu "alim"larning?
Uyghurning yash boghunliri éside saqlisunki, bu zéminning ismi "aqsay chin" emes, bu zéminning igisi Uyghurlar qoyghan isim "aqsay chöl" dur.
Muhakime yighinigha qatnashqan tetqiqatchi maksiwél: " aqsay chin " rayonining tarixi izchil mujimel bolup keldi. En'gliyining hindistandiki mustemlikichi da'iriliri bilen tibet, menching impériyisi otturisida chégrani éniq ayrishning éhtiyaji yoq idi.
Emeliyette dewr hazirqi zaman döletliri basquchigha kirishtin awwal, xelq'ara chégralar asasi jehettin shundaq idi,gherb tereptiki chégralarni ayrish, 19 - esirdiki en'gliye bilen char rusiyining ottura asiya rayonida, kéngeymichilik qilish we qarshilishish ziddiyetlirige munasiwetlik. En'gliye, char rusiyining bu rayondiki gherez - muddi'aliridin ensireytti. Shunga en'gliye, char rusiyige qaraqurum tagh éghizini chégra qilish toghrisida teklip bérip, "shinjang" bilen hindistan otturisida ariliq yaritip "aqsay chöl"ni peyda qilghan " dep körsetti.
Sewzidin xewer yoq gürüch dem yeptu ... Dégendek, Uyghurning zémini, némishqa junggo bilen hindistandin ibaret ikki chong döletning talash - tartish qilidighan térritoriyisige aylinip qaldi?