Partlash nuqtisida turghan xitay, derhal gumran bolamdu?

Maqalining aptori jang jyadün 5-ayning 29-küni “Xitay partlash nuqtisida turuptu, amérika néme qilishi kérek” mawzuluq maqale yézip maqalida, prézidént obamaning ereb dunyasigha sözligende: “Mustebit döletler qarimaqqa muqimdek körünidu, lékin bu döletler öz xelqining erkinlikke telpünüshini hergiz tosup qalalmaydu. Kishiler meydandin-meydan'gha, sheherdin-sheherge, dölettin-döletke yötkilip, xelqler qozghilip négizlik hoquqlirini telep qilishqa bashlidi” dégen sözini neqil keltürüp: “Washin'gton bashqa döletlerge oxshash béyjing hakimiyitining yimirilishige teyyarliq qilmidi, eksiche washin'gton junggoni tinch, asayish zörüri hemrah bolghuchi dep qarawatidu... Junggoning özige xas ajizliqi éniqki, u dunyada eng zor tewrinip turghan döletning biridur” dep körsetti.

Jang jyadün mundaq körsetti: junggo krizisqa tolup ketti. Hakimiyet endishe qiliwatidu. Hazir xitay partlash nuqtisida turuptu. Xitay gumran bolush dewrige kirgende, amérika qilmasliqi kérek bolghan ish shuki,amérika xitay kommunistlirini qollimasliqi kérek, jang jyadün yene mundaq dédi: amérikining 41-nöwetlik prézidénti jörji bosh heqiqeten xitay hökümitini qollighan idi.

Késin'gir yazghan kitabning ichide 41-nöwetlik prézidént bosh tyen'enmin qirghinchiliqi ötüp 3 aydin kéyin, meslihetchisi we mu'awin dölet ishlar katipini béyjinggha ewetip, ding shiyawpinggha yaxshichaq bolghan idi. Shu waqitta 41-nöwetlik prézidént bosh xelq'ara jem'iyet bu kommunist hakimiyetning hökümranliqini saqlap qélishi we qollishi kérek dégen, deydighan mezmunlar ashkarilandi. Jang jyadün kanadaliq démokratchi shing shö xanimning sözliridin neqil keltürüp :“Amérika tyen'enmin qirghinchiliqidin kéyin, ding shiyawpingning bir tereptin iqtisadi islahat élip bérip, yene bir tereptin siyasiy jehette küch körsitip basturushini melum derijide qollighan” dep körsetti.

20-Esirning 90-yilliridin bashlap, amérika soda-tijaret bilen kishilik hoquq mesilisini ayriwétishni jakarlighandin kéyin, gherb dunyasi kishilik hoquq mesilisini qarshilishishning ornigha qoyup xitaygha mu'amile qilip keldi. Pursettin paydilan'ghan xitay hökümiti sowétlar we sherqi yawropaning muweppeqiyetliridin pexes bolup, bu özgirishlerge we renglik inqilabqa taqabil turalaydighan bir yürüsh siyasetlerni jümlidin, kommunistlar miltiqni ching tutupla qalmastin, iqtisadnimu ching tutuwélip muqimliqni kapaletke ige qildi. Xitayda partiyining menpe'itini mustehkemliyeligen haman xelqning ichki qismigha tesir körsitip tinch yol bilen özgirishning aldini élip, wetenperwerlikni, milletchilikni gewdilendürüp, gherbning xitaygha qaratqan birlik sépini parchilashni toluq ishqa ashurdi. Jang jyadün mundaq körsetti: “Amérika xitay kommunistlirini yene bir qétim qutquzup qalmasliqi kérek...Xitay kommunistliri arqigha chékiniwatidu, xelq ilgirilewatidu, shuning üchün xitayda ikki qudretlik küch eksi terepke heriket qiliwatidu...Ilgiri-kéyin bolsimu hamini xitayda inqilabi partlash yüz béridu. Xelq bilen hökümet otturisidiki talash-tartish intayin tiz arida ashkara partlaydu.”

Maqalining axirida jang jyadün mundaq körsetti: “Washin'gton qarshi élinmaydighan xitay hökümranlirini qollap awarichilik peyda qildi. Xelqqe qarshi bir hakimiyetni qollashning aqiwiti intayin yaman bolidu, belki yene bir qétimliq tarixi xataliq bolup qalidu.”

Shundaq, Uyghurlar medeniyet inqilabi dewridiki “Uyghur xelq inqilabi” partiyisining milliy azadliq heriketlirini, 1997-yilida partlighan ili inqilabining dehshetlik basturulushini tarixi we xelq'ara siyaset boyiche eslep ötsek, tepekkurimiz bizni intayin chongqur seweblerning bir-birige qandaq baghlinip qalghanliqini oylashqa yétekleydu.

Péqir obzorchi néme deydu, eger xitayning weziyiti rastinila jang jyadün ependi éytqandek keskin bir dewrge kirip qalghan bolsa, bu qétim amérika hökümitining xuddi eyni chaghda yimirilish dewrige kirgen sabiq sowétlerge qandaq mu'amile qilghan bolsa, emdi yimirilish dewrige kiridighan xitaygha hem shundaq mu'amile qilishini ümid qilimiz.