Shangxey hemkarliq teshkilati kéngiyelemdu?

Xewerde rusiyining béyjingda turushluq bash elchisining shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerni kéngeytish toghrisida teklip bergenliki tilgha élindi.

“Shangxey hemkarliq teshkilati” rusiye kommunizm impériyisi aghdurulghandin kéyin, xitay mustemlikichilirining teshebbusi we pul chiqirishi arqiliq 1996‏-yili shangxeyde qurulghan. Xitay mustemlikichiliri pul chiqirip, xirajet sermayisini höddige élip qurulghan bu teshkilat kishilerge, “Warshawa shertnamisi”herbiy teshkilati sherqi yawropada yimirilip, “Shangxey hemkarliq teshkilati” bolup ottura asiyagha yitip kelgendek tesir béretti. Bu teshkilat arqiliq xitay mustemlikichiliri Uyghuristanda, ottura asiyada Uyghur milletchilirige, Uyghur milliy azadliq herikitige, ottura asiyadiki qoshna ellerning qoli arqiliq zerbe bermekchi bolghan idi. Mesilen, özbékistanda Uyghurlarning siyasiy pa'aliyet élip bérishi bu yaqta tursun, hetta Uyghurlarning medeniyet pa'aliyetlirimu chekleshke uchridi. Tajikistan yéqinda türkiye pasporti qolida turup Uyghur tijaretchi bolghanliqi üchünla bir nechche Uyghur ongayla Uyghur siyasiy pa'aliyetchi atilip xitaygha ötküzüp bérildi. Qirghizistan Uyghurlargha bir az erkin muhit yaritip bergen bolsimu, qolgha chüshken Uyghurlarni mustemlikichi xitaylargha ötküzüp bérish jehette qazaqistandin kéyinrek öchiretke turdi. Qazaqistan yéqin'ghiche qolgha chüshken Uyghurlarni xitaygha ötküzüp bergendin kéyin, xitayning hemkarliq teshkilati arqiliq bésim ishlitishige boysunup, chet'ellerde échilghan Uyghur tilliq tor betlirini taqash jehette aktip rol aldi.

Shangxey hemkarliq teshkilatining ichidiki rusiye hazirghiche hernéme bolsa Uyghurlar mesiliside xitaygha yan basqan halda bir az mötidil pozitsiye tutup keldi.

Awwalqi xewerlerde iran, hindistan, pakistan qatarliq döletler shangxey hemkarliq teshkilatigha eza bolup kirish yaki közetküchi bolup kirishke qiziqqan bolsimu, biraq junggo terepning keskin ret qilishigha uchrighanliqtin, hindistan, türkiye qatarliq döletlerning közetküchi bolup qatnishish telepliri ret qilindi yaki kéyin muhakime qilishqa qalduruldi.

Yuqiriqi xewerde rusiye hindistanning shangxey hemkarliq teshkilatigha qatnishishini himaye qilatti, déyildi. Shundaq iken bu choqum yüz béridighan ishtur. 1870‏-Yillarda en'gliye we char rusiye, türkiyining her qandaq yol bilen ottura asiyagha yitip kélishini cheklep, en'gliye bilen char rusiye shertname imzalash arqiliq ottura asiya ichki quruqluqi we pars qoltuqi rayonlirini tesir da'irisige bölüwélishqan idi.

Emdilikte rusiye, türkiyining shangxey hemkarliq teshkilatigha qatnishishini qollamdu, qollimamdu? bu toghrida téxi bir gep yoq. Emma shangxey hemkarliq teshkilatigha meyli közetküchi süpitide bolsun, meyli eza dölet bolup qatnashsun, türkiye bilen hindistan qatnishidighanla bolsa, xitayning bu teshkilatning ichki qismidiki roli ajizlaydu. Xitayning binormal teleplirimu muqerrer cheklimige uchraydu.