Uyghur edebiyatining yene bir bayraqdari

En'enilerge asaslan'ghanda, edebiy ijadiyetchide bashqilarda bolmighan bir artuqchiliq bolidu - yeni heqiqiy sha'ir bolghuchining rohi erkin bolidu, erkin iradilik bolushi shertsiz bolidu.

Uyghurning sha'iri rehmetlik téyipjan éliyup, qanche ret zamanning ötkemiside tasqilip, qanche ret zamanning ghelwirige chüshüp, haqaretlen'gen, shikestilen'gen rohining pakliqini esla yoqatmay, insanliq ghururining mahiyitini hergiz puchekleshtürmey, Uyghur péti Uyghurdek yashap, Uyghur péti sha'ir bolup alemdin ötken idi.

Sha'ir ijadiyette bedi'iy talantigha tayinipla sha'ir bolalmaydu. U shuning üchün sha'ir bolalayduki, chünki u, edebiyattiki bedi'iy istidatmu yétishelmeydighan, eserlerning mezmunimu yétishelmeydighan bir nerse, yeni kishiler arzulirida hewes qilidighan, emma küresh qilmisa yétishelmeydighan, lékin uchrighanliqi ademlerde boluwermeydighan bir nerse- munazire telep qilmaydighan erkinlik؛ sha'ir tebi'iy érishken biraq, bashqilar üchün yene qoghlishidighan, izdinidighan tebi'iy erkinlik rohi, sha'irni sha'ir qilidighan birdin- bir amildur. Eger bundaq bolmisa héssiyatmu quruq bolidu, shé'iri tesewwurmu yalghan bolidu.

Bundaq sha'ir resmiyetlerning chekleshlirige hem pisent qilmay, hem bezide cheklinip, cheklen'gende intayin gheyriy ichki hayatning qudritige tayinip, milliy edebiyat en'enisining ichide, edebiyatning uslubini milliylashturush gherizide yashaydighan sha'irdur.

Herxil idiyiler we herxil shey'ilerning öz ‏- ara alaqiliride, wehime bilen tallashning chégralirida ganggirap, xilmu ‏- xil özgirishler ichide, Uyghur milliy hayatining renggi-rohini upratmay, Uyghur bedi'iy edebiyat en'enisining izchilliqini chalghitmay, ichki-tashqi élishishlarda tejribilirige tayinip, hayatning issiq-soghuqlirigha oxshashla taqabil turup, edibning we milletning erkinlikini medhiyileshning ornigha qoyup, rehmetlik sha'ir téyipjan éliyup,"irade erkinliki" dégen bu meniwi qoralni milletni qutuldurushning qoraligha aylandurmaqchi bolghan idi we ipikliq alahidilik bilen siyasiy lirikiliq xususiyetni jem qilghan "tügimes naxsha" esirini ijad qilghan idi.

Téyipjan éliyup, Uyghur ademler 20-esirning 40-yilliridiki démokratik inqilabning meqset-muddi'aliri ichide yashaydighan, yépyéngi, ezeldin körülüp baqmighan birxil sadde-semimiy milletchilik, bir xil ijtima'iy türning izchillashqan idé'ologiyilik pikri süpitide otturigha chiqip turidighan bir dewrde yashighan idi. Bu shekillik Uyghur jem'iyitide heqiqiy barawerlikke érishelmigen kishiler, erkinlikke izden'güchi erkin irade yaratqan gheyriy bir muhitta öz ‏- ara kus-kus paranglishalaytti we irade birlikini omumi ghayilerning asasigha aylandurmaqchi bolushatti.

Rehmetlik sha'ir téyipjan éliyup "tügimes naxsha" esiri arqiliq, awwal shé'irda özining iradisini qoghdidi. Barawerlik teleplirini shé'iri meniwiyet ichide muqimlashturdi. Milletning milliy zéhniy quwwiti tebi'et bilen jipsilashqan, milliy turmushning tebi'iy halitige, sha'ir üchün héssiyatning we shé'iri tesewwurning tebi'iy halitige qaytmaqchi boldi. Milliy turmushni makan ichide we cheksiz zaman ichide eslige keltürüp, Uyghur turmushining esli chaqiriq küchige, qelbining derwazisini échip bermekchi boldi. Uyghur millitini alemdiki milletler qatarida körüshnimu arzu qilatti. Dunyada bir millet bolup turushning bilish we sezgüler jeryanidin zaman öktemlirining zorawanliqini chiqiriwétip Uyghurning Uyghur bolup yashishini arzu qilatti. Shé'irni we shé'iri héssiyatni azad qilmaqchi bolghanti.

1957-Yili, xitay köchmenliri Uyghuristan'gha türkümlep köchüp kirishke bashlighan yillar, mustemlike Uyghuristanda yerlik milletchilikke qarshi turush herikiti qozghighan, tünügün akopqa chüshüp dölet qurghan Uyghurlarni emdilikte milletchilerge ayrip bir-birlep türmilerge tashlighan yillar idi.

Uyghurlar adem idi-de, héssiyat we eqil pushayman'gha ündeytti. Uyghurlar adem idi, jasaret we eqil qarshiliq körsitishke chaqiriq qilatti. Sha'ir téyipjan éliyupning "tügimes naxsha" esiri ene shundaq tarixi shara'itta dunyagha kelgen idi. Kimdur biri bu shé'irni ige bilen xewer ning jümlidiki grammatikiliq munasiwiti arqiliq "tehlil" qilip, özini " qurulma tenqidchiliki" péshwalirining ornigha qoymaqchi bolghan idi. Emma, "tügimes naxsha" Uyghurlarda milliy rohqa izdinishning marshi, inqilab marshi, tiz pükmigüchilerning marshi bolup qalghan idi.

Azadliqqa izden'güchi grétsiyilik üchün en'gliyilik romantik sha'ir bayrun qanche kérek bolsa, sibiriye kanlirining chongqur tégide halsirighan rusiyilikke pushkin qanche qimmetlik bolsa, ach zérin qalghan gérmaniyilik ishchilargha hénirix héni qanche qimmetlik bolsa, Uyghurlar üchün rehmetlik sha'ir téyipjan éliyup shunchilik qimmetlik we shunchilik kérek idi.
Xilmu-xil bahalar bérilishi mumkin."Bürküt bezide toxudinmu pes uchidu, lékin toxu menggü bürküt bolalmaydu. Toxu yenila arqa hoylida danggal tatilap yürgen toxudur".