30‏-Awghust “Mejburiy yoqitiwétish” ning ziyankeshlikige uchrighuchilarni xatirilesh küni

Bügün 8-ayning 30-küni birleshken döletler teshkilati teripidin békitilgen tunji nöwetlik “Mejburiy yoqitiwétish yaki ghayib qiliwétish” ning ziyankeshlikige uchrighuchilar küni. Bügün birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq komitéti qarmiqidiki “Mejburiy ghayib qiliwétilgenler xizmet guruppisi” bu kün munasiwiti bilen bayanname élan qildi. Ular jenwedin élan qilghan bayannamiside, bu künni “Ghayib bolghanlar” küni qilip békitish arqiliq, bu rezil jinayetke xelq'araning diqqitini tartish, ziyankeshlikke uchrighanlarni eslesh we ularning a'ile-tawabatlirigha ularning yalghuz emeslikini bildürüshni meqset qilghan.

Melum bolushiche, “Mejburi yoqitiwétish yaki ghayib qiliwétish” wasitisi hakimmutleq tüzümlerde we döletni qanun arqiliq idare qilish emelge ashmighan döletlerde oxshimighan pikirlikler, kishilik hoquq we diniy erkinlik telep qilghuchilarni jimiqturushning wasitisi bolup kelgenning sirtida yene, nöwette bir qisim démokratik döletlerdimu namayish we ichki qalaymiqanchiliqlarni bir terep qilishning usuli qiliwélin'ghan. Bu kishiler héchkim bilmeydighan mexpiy orunlarda, qara türmilerde qanunsiz halda, héchqandaq sotning qarari bolmighan asasta tutup turulidighan bolup, ularning hetta ten jazasigha uchrighanliqigha da'ir ispatlarmu mewjut. Mezkur organ doklatida, meyli némila seweb bolsun, buning qanunsizliq ikenlikini, ghayib bolghanlarning a'ile tawabatlirining ularning iz-dérikini bilish hoquqigha ige ikenlikini bildürmekte.

Dunya Uyghur qurultiyining bash katipi dolqun eysa ependi “Mejburiy yoqitiwétish” mesilisi küni munasiwiti bilen radi'omizgha bergen bayanatida, “Mejburiy ghayib qiliwétish” usulining xitay hökümiti 60 yildin buyan Uyghur élide eng jiq ishlitip kelgen bir basturush usuli ikenlikini, Uyghurlarning buning eng éghir qurban bergüchiliri ikenlikini éytti.

Birleshken döletler teshkilati bu kün munasiwiti bilen bergen bayanatida, herqandaq bir kishini, her qandaq bir seweb bilen qanunsiz halda iz-déreksiz ghayib qiliwérishke bolmaydighanliqini, buning éghir bir qanunsizliq we kishilik hoquqqa qilin'ghan éghir dexli-teruz ikenlikini bildürdi. Ular meyli térrorluqqa qarshi urush, yaki jinayi guruppilarni tarmar qilish we yaki kishilik hoquq we diniy erkinlik telep qilghuchilarni jimiqturush bahanisi bilen bolsun, héchqandaq bir seweb bilen kishilerni bundaq bir usulda jimiqturushqa bolmaydighanliqini, buni sadir qilghuchilarning choqum jazalinip, bu xil weziyetning ayaqlishishi kéreklikini eskertti.

Birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq komitétigha qarashliq bolghan “Mejburiy yoqitiwétish mesililiri” xizmet guruppisi 1980-yili qurulghandin buyan herqaysi ellerdiki mushu xil ehwalgha duchar bolghan kishilerning a'ile-tawabatliri bilen alaqe ornitip, ularning iz-dérikini qilishqa yardemlishish, hökümet orunliri bilen di'alog ötküzüsh, ghayib bolghuchilarning iz-dérikini qilish, ularning qanuniy menpe'etlirining kapaletke ige qilinishi qatarliq mesililer üstide türlük xizmetlerni ishligen. Ular yene bu nuqtida chet'ellerdiki kishilik hoquq organliri bilenmu zich hemkarlashqan bolup, dunya Uyghur qurultiyi mana bu organlarning biri. Dunya Uyghur qurultiyi ürümchi weqeside ghayib bolghanlarning mesilisi we 2009-yili 12-ayda kambodzhadin qayturulghan 20 Uyghurning ehwali shundaqla yéqinda qazaqistandin qayturulghan ershidin isra'il we pakistandin qayturulghan 5 Uyghurning aqiwiti heqqide köp qétim doklat teyyarlap “Mejburiy yoqitiwétish mesililiri” komitétigha oxshash alaqidar organlargha yollash arqiliq, bu teshkilatlarning xitaygha chaqiriq chiqirishini qolgha keltürgen idi. Emma dolqun eysa ependi bolsa Uyghur élide nöwette bu xil ehwal intayin éghir bolsimu, xitay hökümitining ularning a'ile-tawabatlirigha bésim ishlitishi netijiside ghayib bolghuchilargha a'it uchurlar toluq bolmighanliqtin, buning xelq'arada ashkarilinip, bu kishilerning aqiwitini sürüshte qilishqimu qiyinchiliq peyda qiliwatqanliqini éytti.

Bügün bu heqte élan qilin'ghan bayanatlardin melum bolushiche, dunya miqyasida mejburiy halda iz-déreksiz ghayib qéliwétilgenlerning sani yüz mingdin ashidighan bolup, bularning köpinchisi hökümet teripidin “Xeterlik” dep qarilip öyidin mejburiy ep kétilgen we iz-dériki yoq qéliwétilgen kishilerdur. Nöwette bu komitét ghayib bolghanlarning a'ile-tawabatlirining yardemge we köngül bölüshke érishishi kéreklikini we özlirining bu jehettiki xizmetlirini kücheytidighanliqini bildürdi.