Алмутада “қазақистан вә мәркизий асияниң тарихи вә мәдәнийити бойичә шәрқий түркистан мәнбәлири” темисида илмий муһакимә йиғини өтти

12-Өктәбирдә алмутадики пәлсәпә институтиниң мәҗлис залида “қазақистан вә мәркизий асияниң тарихи вә мәдәнийити бойичә шәрқий түркистан мәнбәлири (19-вә 20-әсирләр)” темисида илмий муһакимә йиғини болуп өтти. Сүлейменоф намидики шәрқшунаслиқ институти уюштурған мәзкур йиғин институт тәркибидики уйғуршунаслиқ мәркизиниң рәһбири, тарих пәнлириниң доктори, профессор рисаләт кәримованиң илмий паалийитигә беғишланди. Униңға алимлар, алий оқуш орунлириниң оқутқучилири, җәмийәтлик бирләшмиләр вә аммиви ахбарат васитилири вәкиллири қатнашти.

Йиғинниң тәнтәнилик қисмини ачқан сүлейменоф намидики шәрқшунаслиқ институтиниң мудири, миллий пәнләр академийисиниң академики әбсаттар дербисали рисаләт кәримованиң қазақистан илим-пәнигә қошқан төһписини юқири баһалап, униң шәрқшунаслиқ, шу җүмлидин уйғуршунаслиқ илмини раваҗландуруштики иш-паалийәтлирини, инсаний хисләтлирини көрсәтти. Ә. Дербисали р. Кәримованиң 30 йилдин ошуқ вақит һаятиниң қазақистан пәнләр академийиси билән зич бағлиништа болуп кәлгәнликини, бу җәрянда униң йүздин ошуқ илмий әмгәклириниң елан қилинғанлиқини, униң илмий паалийитиниң юқири баһалинип, “қазақистан пенигә қошқан төһписи үчүн” һөрмәтлик бәлгиси, шуниңдәк көплигән пәхрий гуваһнамиләр билән тәқдирләнгәнликини алаһидә тәкитлиди. Институт мудири р. Кәримованиң педагогикилиқ саһәсидики, йәни яш илмий кадирларни тәрбийиләштики әмгикиниму юқири баһалиди вә коллектип намидин униң 65 яшлиқ тәвәллудини қизғин тәбриклиди.

Андин шәрқшунаслиқ институтиниң баш илмий хадими, тарих пәнлириниң доктори абләһәт камалоф “рисаләт кәримованиң илмий паалийити һәққидә” мавзусида доклат қилди. Тәбрик сөзгә чиққан қазақистан язғучилар иттипақи уйғур әдәбияти кеңишиниң башлиқи әхмәтҗан һаширий, җумһурийәтлик “уйғур авази” гезитиниң бөлүм башлиқи шәмшидин аюпоф, “инайәт” җәмийәтлик бирләшмиси вәкили надирәм өмәрова, шундақла “туран” университети, абай намидики қазақ педагогика университетиниң оқутқучилири, шәрқшунаслиқ институтиниң алимлири р. Кәримованиң илмий паалийити һәққидә өз қарашлирини билдүрди.

Радиомиз зияритини қобул қилған шәрқшунаслиқ институтиниң баш илмий хадими, тарихчи доктор абләһәт камалоф р. Кәримованиң илмий паалийитиниң асасий йөнилишлиригә тохтилип, мундақ деди: “рисаләт кәримованиң илмий паалийитини икки йөнилиштә атап өтүшкә болиду. Биринчидин, у өзиниң пүткүл намзатлиқ илмий ишини йәттису уйғурлириниң әмәлий сәнитини йорутушқа беғишлиған болса, иккинчидин, докторлуқ илмий ишини шәрқий түркистанниң оттура әсир шәһәрлирини тәтқиқ қилишқа беғишлиди. Рисаләт кәримова һәм етнографийә саһәсидә ишләватқан пәйтидиму, һәм оттура әсир тарих илми саһәсидә ишләватқан вақтидиму илмий екиспедитсийәләргә алаһидә көңүл бөлди, чүнки пәқәт мушу екиспедитсийәләр арқилиқ көплигән зөрүр материялларни топлашқа болидиғанлиқини яхши чүшәнди. У өз илмий паалийитиниң дәсләпки қисмида, йәни йәттису уйғурлириниң әмәлий сәнити бойичә ишләватқан пәйтидә қазақистан вә пәрғанә вадисида яшаватқан уйғурларни арилиған иди. Кейин болса, йәни оттура әсир тарихи бойичә материял топлиған вақтида 1998 вә 2007-йиллири шәрқшунаслиқ институтиниң уйғур аптоном райониға уюштурған илмий екиспедитсийәсини башқурди. У шундақла ‛мәдәний мирас‚ дөләт программиси бойичә 2007-йили венгирийәгә болған етнографийилик екиспедитсийәгә қатнашти.”

А. Камалоф кейинки он йилниң ичидә, йәни 2007-йилдин башлап рисаләт кәримованиң өзини һәқиқий рәһбәр сүпитидә көрсәткәнликини, уйғуршунаслиқ мәркизиниң рәһбири лавазимида мәркәзниң барлиқ илмий лайиһилирини башқурғанлиқини алаһидә тәкитлиди. А. Камалофниң ейтишичә, 2007-йилдин буян уйғуршунаслиқ мәркизи уйғур елиниң өтмүш тарихи вә мәдәнийитини мәркизий асия вә қазақистан билән зич алақидә тәтқиқ қилип келиватқан болуп, бу җәрянда көплигән илмий лайиһиләр орунланди, муһакимә йиғинлири өткүзүлди, монографийәләр вә мақалиләр топламлири нәшр қилинди.

Илмий муһакимә йиғининиң иккинчи қисми асасий җәһәттин шәрқий түркистан мәнбәлири асасида йезилған тил, әдәбият, тарих, етнографийә, маарип вә башқиму мәсилиләргә беғишланған доклатларни өз ичигә алди.

Абай намидики қазақ педагогика университетиниң оқутқучиси шаирәм баратова шәрқий түркистан қолязмилиридин болупму билал назимниң “китаби ғазат дәр мүлки чин” дастаниниң оттура асия тарихини тәтқиқ қилиштики әһмийитиниң интайин зор икәнликини тәкитләп, мундақ деди: “мәзкур йиғинда бу қолязма һәққидә уйғуршунаслиқ мәркизиниң илмий хадимлири тарихчи абләһәт камалоф ‛билал назим әмгәклири йәттису тарихиниң мәнбәлири сүпитидә‚ вә ‛билал назимниң китаби ғазат дәр мүлки чин дастаниниң сюжетлиқ-композитсийәлик алаһидиликлири‚ намлиқ доклатлирида өз пикирлирини ейтти. А.Камалоф 19-әсирниң иккинчи йеримида шәрқий түркистанниң или вилайитидики иҗтимаий-сиясий вәзийәтниң йәттисудики әһвал билән болған алақилирини, икки тәрәптә яшаватқан түркий хәлқләрниң өзара етникилиқ вә мәдәний мунасивәтлирини йорутиду. Р.Йүсүпоф болса, өз доклатида дастанниң или вилайитидә йүз бәргән қораллиқ қозғилаң һәққидә мәлуматларни толуқ игиләшкә мумкинчилик беридиған тарихий мәнбә икәнликини испатлайду. Доклатчи, иккинчидин, дастанниң 19-әсир уйғур әдәбиятиниң омумий тәрәққиятини, униңдики реализм йөнилишиниң бир үлгисини көрситидиған бәдиий әсәр икәнликини көрситиду. У бу әсәрдә тәсвирләнгән вақиәләрниң қозғилаңниң башлинишидин тартип та у ғалибийәт қазинип, мустәқил или султанлиқи қурулғанға қәдәр чоң арилиқни өз ичигә алғанлиқи һәққидә вәқәләрниң кәң даиридә тәсвирләнгәнликини ярқин мисаллар билән испатлап бериду.”

Уйғуршунаслиқ мәркизиниң илмий хадими, тилшунас доктор халминәм мәсимова өз доклатида 19-әсирдики сейит муһәммәт қашиниң “шәрһи шикәстә”, муса сайраминиң “тарихи әминийә” вә исмәтулла мөҗүзиниң “тәварихи мусиқиюн” әсәрлириниң бәзи тил алаһидиликлирини тәһлил қилғанлиқини билдүрүп, мундақ деди: “бу дәврдики әсәрләрдә уйғур тили фонетикилиқ вә лексика-граматикилиқ алаһидиликлири билән һәм кона уйғур тилидин, һәм һазирқи заман уйғур тилидин мәлум дәриҗидә пәрқлинидиғанлиқини көрүш мумкин. Буни мәзкур әсәрләрниң морфологийилик, лексикилиқ вә синтаксислиқ алаһидиликлиридин көрүшкә болиду” .

Йиғинниң иккинчи қисмидин шундақла руслан арзийефниң “шәрқий түркистандики җәдитчилик һәрикити”, зулфийә кәримованиң “19-әсирниң иккинчи йеримидики шәрқий түркистан язма ядикарлиқлирини тәтқиқ қилиш тарихи”, гүлбәһрәм молотованиң “дивани мәшрәп” әсири бойичә нәқшбәндийә сопилириниң карамәтлири” вә башқиму алимларниң доклатлири орун алди.