Almutada “Qazaqistan we merkiziy asiyaning tarixi we medeniyiti boyiche sherqiy türkistan menbeliri” témisida ilmiy muhakime yighini ötti

12-Öktebirde almutadiki pelsepe institutining mejlis zalida “Qazaqistan we merkiziy asiyaning tarixi we medeniyiti boyiche sherqiy türkistan menbeliri (19-we 20-esirler)” témisida ilmiy muhakime yighini bolup ötti. Süléyménof namidiki sherqshunasliq instituti uyushturghan mezkur yighin institut terkibidiki Uyghurshunasliq merkizining rehbiri, tarix penlirining doktori, proféssor risalet kerimowaning ilmiy pa'aliyitige béghishlandi. Uninggha alimlar, aliy oqush orunlirining oqutquchiliri, jem'iyetlik birleshmiler we ammiwi axbarat wasitiliri wekilliri qatnashti.

Yighinning tentenilik qismini achqan süléyménof namidiki sherqshunasliq institutining mudiri, milliy penler akadémiyisining akadémiki ebsattar dérbisali risalet kerimowaning qazaqistan ilim-penige qoshqan töhpisini yuqiri bahalap, uning sherqshunasliq, shu jümlidin Uyghurshunasliq ilmini rawajlandurushtiki ish-pa'aliyetlirini, insaniy xisletlirini körsetti. E. Dérbisali r. Kerimowaning 30 yildin oshuq waqit hayatining qazaqistan penler akadémiyisi bilen zich baghlinishta bolup kelgenlikini, bu jeryanda uning yüzdin oshuq ilmiy emgeklirining élan qilin'ghanliqini, uning ilmiy pa'aliyitining yuqiri bahalinip, “Qazaqistan pénige qoshqan töhpisi üchün” hörmetlik belgisi, shuningdek köpligen pexriy guwahnamiler bilen teqdirlen'genlikini alahide tekitlidi. Institut mudiri r. Kerimowaning pédagogikiliq sahesidiki, yeni yash ilmiy kadirlarni terbiyileshtiki emgikinimu yuqiri bahalidi we kolléktip namidin uning 65 yashliq tewelludini qizghin tebriklidi.

Andin sherqshunasliq institutining bash ilmiy xadimi, tarix penlirining doktori ablehet kamalof “Risalet kerimowaning ilmiy pa'aliyiti heqqide” mawzusida doklat qildi. Tebrik sözge chiqqan qazaqistan yazghuchilar ittipaqi Uyghur edebiyati kéngishining bashliqi exmetjan hashiriy, jumhuriyetlik “Uyghur awazi” gézitining bölüm bashliqi shemshidin ayupof, “Inayet” jem'iyetlik birleshmisi wekili nadirem ömerowa, shundaqla “Turan” uniwérsitéti, abay namidiki qazaq pédagogika uniwérsitétining oqutquchiliri, sherqshunasliq institutining alimliri r. Kerimowaning ilmiy pa'aliyiti heqqide öz qarashlirini bildürdi.

Radi'omiz ziyaritini qobul qilghan sherqshunasliq institutining bash ilmiy xadimi, tarixchi doktor ablehet kamalof r. Kerimowaning ilmiy pa'aliyitining asasiy yönilishlirige toxtilip, mundaq dédi: “Risalet kerimowaning ilmiy pa'aliyitini ikki yönilishte atap ötüshke bolidu. Birinchidin, u özining pütkül namzatliq ilmiy ishini yettisu Uyghurlirining emeliy sen'itini yorutushqa béghishlighan bolsa, ikkinchidin, doktorluq ilmiy ishini sherqiy türkistanning ottura esir sheherlirini tetqiq qilishqa béghishlidi. Risalet kerimowa hem étnografiye saheside ishlewatqan peytidimu, hem ottura esir tarix ilmi saheside ishlewatqan waqtidimu ilmiy ékispéditsiyelerge alahide köngül böldi, chünki peqet mushu ékispéditsiyeler arqiliq köpligen zörür matériyallarni toplashqa bolidighanliqini yaxshi chüshendi. U öz ilmiy pa'aliyitining deslepki qismida, yeni yettisu Uyghurlirining emeliy sen'iti boyiche ishlewatqan peytide qazaqistan we perghane wadisida yashawatqan Uyghurlarni arilighan idi. Kéyin bolsa, yeni ottura esir tarixi boyiche matériyal toplighan waqtida 1998 we 2007-yilliri sherqshunasliq institutining Uyghur aptonom rayonigha uyushturghan ilmiy ékispéditsiyesini bashqurdi. U shundaqla ‛medeniy miras‚ dölet programmisi boyiche 2007-yili wén'giriyege bolghan étnografiyilik ékispéditsiyege qatnashti.”

A. Kamalof kéyinki on yilning ichide, yeni 2007-yildin bashlap risalet kerimowaning özini heqiqiy rehber süpitide körsetkenlikini, Uyghurshunasliq merkizining rehbiri lawazimida merkezning barliq ilmiy layihilirini bashqurghanliqini alahide tekitlidi. A. Kamalofning éytishiche, 2007-yildin buyan Uyghurshunasliq merkizi Uyghur élining ötmüsh tarixi we medeniyitini merkiziy asiya we qazaqistan bilen zich alaqide tetqiq qilip kéliwatqan bolup, bu jeryanda köpligen ilmiy layihiler orunlandi, muhakime yighinliri ötküzüldi, monografiyeler we maqaliler toplamliri neshr qilindi.

Ilmiy muhakime yighinining ikkinchi qismi asasiy jehettin sherqiy türkistan menbeliri asasida yézilghan til, edebiyat, tarix, étnografiye, ma'arip we bashqimu mesililerge béghishlan'ghan doklatlarni öz ichige aldi.

Abay namidiki qazaq pédagogika uniwérsitétining oqutquchisi sha'irem baratowa sherqiy türkistan qolyazmiliridin bolupmu bilal nazimning “Kitabi ghazat der mülki chin” dastanining ottura asiya tarixini tetqiq qilishtiki ehmiyitining intayin zor ikenlikini tekitlep, mundaq dédi: “Mezkur yighinda bu qolyazma heqqide Uyghurshunasliq merkizining ilmiy xadimliri tarixchi ablehet kamalof ‛bilal nazim emgekliri yettisu tarixining menbeliri süpitide‚ we ‛bilal nazimning kitabi ghazat der mülki chin dastanining syuzhétliq-kompozitsiyelik alahidilikliri‚ namliq doklatlirida öz pikirlirini éytti. A.Kamalof 19-esirning ikkinchi yérimida sherqiy türkistanning ili wilayitidiki ijtima'iy-siyasiy weziyetning yettisudiki ehwal bilen bolghan alaqilirini, ikki terepte yashawatqan türkiy xelqlerning öz'ara étnikiliq we medeniy munasiwetlirini yorutidu. R.Yüsüpof bolsa, öz doklatida dastanning ili wilayitide yüz bergen qoralliq qozghilang heqqide melumatlarni toluq igileshke mumkinchilik béridighan tarixiy menbe ikenlikini ispatlaydu. Doklatchi, ikkinchidin, dastanning 19-esir Uyghur edebiyatining omumiy tereqqiyatini, uningdiki ré'alizm yönilishining bir ülgisini körsitidighan bedi'iy eser ikenlikini körsitidu. U bu eserde teswirlen'gen waqi'elerning qozghilangning bashlinishidin tartip ta u ghalibiyet qazinip, musteqil ili sultanliqi qurulghan'gha qeder chong ariliqni öz ichige alghanliqi heqqide weqelerning keng da'iride teswirlen'genlikini yarqin misallar bilen ispatlap béridu.”

Uyghurshunasliq merkizining ilmiy xadimi, tilshunas doktor xalminem mesimowa öz doklatida 19-esirdiki séyit muhemmet qashining “Sherhi shikeste”, musa sayramining “Tarixi eminiye” we ismetulla möjüzining “Tewarixi musiqiyun” eserlirining bezi til alahidiliklirini tehlil qilghanliqini bildürüp, mundaq dédi: “Bu dewrdiki eserlerde Uyghur tili fonétikiliq we léksika-gramatikiliq alahidilikliri bilen hem kona Uyghur tilidin, hem hazirqi zaman Uyghur tilidin melum derijide perqlinidighanliqini körüsh mumkin. Buni mezkur eserlerning morfologiyilik, léksikiliq we sintaksisliq alahidilikliridin körüshke bolidu” .

Yighinning ikkinchi qismidin shundaqla ruslan arziyéfning “Sherqiy türkistandiki jeditchilik herikiti”, zulfiye kerimowaning “19-Esirning ikkinchi yérimidiki sherqiy türkistan yazma yadikarliqlirini tetqiq qilish tarixi”, gülbehrem molotowaning “Diwani meshrep” esiri boyiche neqshbendiye sopilirining karametliri” we bashqimu alimlarning doklatliri orun aldi.