Amérika we Uyghur diyari 1940‏-yillar (2)

Muxbirimiz ümidwar
2020.08.13
Henry-Wallace.jpg Amérikaning 33-mu'awin prézidénti hénriy wallasé.
wikipedia.org

1943-Yili, 4-ayda amérika fashizmgha qarshi urushtiki ittipaqdashliqni kücheytish meqsitide Uyghur diyarida konsulxanisini qurup, rayonda öz pa'aliyitini bashlighan bolup, u fashizmgha qarshi urushning ghelibisini qolgha keltürüshte öz ittipaqdishi sowét ittipaqi bilen bolghan hemkarliqni kücheytishni xalaytti. U hergizmu sowét ittipaqi bilen düshmenlishishni xalimaytti. Lékin, uning ürümchide konsulxana échip, öz pa'aliyetlirini bashlishi xitay-sowét riqabiti küchiyip ketken shuningdek buningda ölke hökümdari shéng shisey muhim rol oynighan bir weziyetke toghra kélip qaldi.

Gerche, shéng shisey jang keyshi bilen birliship, sowét ittipaqigha qarshi turidighan qopal charilarni emelge ashursimu, lékin, bu ölkide emdila konsulxanisini échip, öz pa'aliyetlirini bashlighan, sowét ittipaqining yaponiyege qarshi urushqa qatnishishini qolgha keltürüshke tirishiwatqan amérika ölkide jiddiy weziyet shekillinishini xalimaytti. Chünki, meyli amérika, meyli sowét ittipaqi bolsun, her ikkilisiningla bir-birige hajiti bar bolup, ular fashizmgha qarshi küreshtiki ittipaqchiliqni kücheytishni we fashizmni téz meghlup qilishni ümid qilatti.

Shéng shiseyning sowét ittipaqigha qarshi heriketlirini künsayin kücheytishige egiship, amérikaning chongchingdiki elchisi ga'uss amérika tashqi ishliri ministirliqigha mexsus doklat yollap, sowét hökümitining shéng shiseyge nisbeten dostane emesliki, yeni reqiblik neziride ikenliki, shéng shiseyning dawamliq hakimiyette qéliwerse chégra weqeliri we ziddiyetlerning dawamlishidighanliqini ilgiri sürgen. Bu mesililerni tetqiq qilghan doktor ablet kamalofning qarishiche, amérika elchisi ga'usning neziride shéng shisey sowét-xitay munasiwetlirining nacharliship kétishige tesir körsetken shexs idi. 1944-Yili 7-séntebir küni amérikaning chongchingdiki elchixanisining ikkinchi katipi jon sérwisning dölet ishliri ministirliqigha yollighan “Shinjangdiki weziyet” namliq höjjitidimu shinjangdiki sowét ittipaqi tesirlirining tazilinishi, sowét qoshunlirining élip chiqip kétilishi we bashqa küchlük sowétqa qarshi heriketlerning sowét ittipaqining yapon'gha qarshi urushqa qatnishishigha tesir yetküzüshi mumkinliki we bashqilar körsitilip, töt türlük teklip otturigha qoyulghan.

Doktor erkin ekremning qarishiche, mundaq ehwal astida amérika diplomatliri pütün imkaniyiti bilen sowét ittipaqi bilen amérika arisidiki munasiwetlerni yarashturush üchün bir qatar heriketlerni élip bardi. Amérika diplomatliri shéng shiseyni shinjang hoquqidin éliwétish sowét ittipaqi bilen xitay arisidiki jiddiylikni peseytishni kücheytidu dep qaridi, perez qilishqa boliduki, shéng shiseyning ornidin qaldurulushida amérikaning roli muhimdur.

Amérika elchisi ga'us washin'gton'gha yollighan doklatida shéng shisey dawamliq “Shinjangda qéliwerse, sowét rusiyesi bilen bolghan munasiwetning buzulushi kélip chiqidu, shéng shisey, xitayning birlikidiki yoshurun xeter”, “Bizning qarishimizche, shinjangdiki général shéngning almashturulushi xitay-sowét munasiwetlirini yaxshilashqa tosqun boluwatqan muhim bir tosuqni élip tashlash hésablinidu” dep qarighanidi.

Shéng shiseyning sowét-xitay munasiwetlirini jiddiyleshtürüsh rolini oynawatqanliqi, uning sowét ittipaqi bilen xitay arisidiki munasiwetlerni yaxshilap, yapon'gha qarshi urushtiki ittipaqdashliqni kücheytishke ziyanliq ikenlikini amérikaning 1944-yili ürümchini ziyaret qilghan mu'awin prézidénti wallasému otturigha qoyghanidi. Hénriy wallasé xuddi amérika prézidénti franklin ruzwéltqa oxshashla fashizmgha qarshi urush mezgilide, mezkur ittipaqni kücheytishte sowét ittipaqi bilen xitayning dostluq munasiwette bolushini qollaydighan shexs idi.

Hénriy wallasé 1944-yili, 6-ayda, sowét ittipaqi sepirini axirlashturup chongchinggha bérish sepiride ürümchide toxtap, ikki kün ziyarette bolghan we shéng shisey bilen körüshüp söhbetleshken bolup, shéng shisey uni eng yuqiri qizghinliq bilen daghdughiliq kütüwalghan. Lékin wallasé axirida shéng shiseyning “Sowét ittipaqi bilen xitay arisidiki munasiwetlerni yaxshilash yolidiki bir tosalghu” ikenlikini tekitligen. Doktor erkin ekremning qarishiche, wallaséning xitay ziyariti muhim istratégiyilik ehmiyetke ige idi. Heqiqeten h. A. Wallasé 1944-yili, özining sowét ittipaqi arqiliq xitayni ziyaret qilish sepirini bashlap, 17-iyun küni tashkent, 20-iyun küni almuta ziyaritini axirlashturup, 21-22-iyun künliri ürümchide boldi we 22-iyun küni ürümchidin ayrilip, 23-iyun küni chongchinggha yétip kelgenidi.

Wallaséning 10-iyul küni özining prézidént ruzwéltqa yollighan melumatida özining ürümchi ziyariti we shéng shisey heqqidiki qarashlirinimu otturigha qoydi.

Démek, wallaséning sepiridin 3 ay ötüp, jang keyshi shéng shiseyni chongchinggha yötkep ketti we shéng shiseyning Uyghurlar diyaridiki 12 yilliq zulmetlik hökümranliq dewri axirlashqan bolsimu, emma xitay gomindang partiyesining xitay showinistik zulmetlik dewri bashlinip, Uyghur qatarliq xelqlerning omumi qozghilingida tarmar bolushqa yüzlendi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.