Amérika we Uyghur diyari 1940-yillar (5)

Muxbirimiz ümidwar
2020.11.05
cairo-conference-wwii 1943-Yili noyabirdiki qahire yighinida amérika prézidénti rozwélit (otturida), en'gliye bash weziri chérchil we xitay rehbiri jyang jéshi muhim mesililerni meslihetleshti
Wikipedia

1945-Yili 9-ayning 8-küni sherqiy türkistan jumhuriyiti armiyesi xitay qoshunlirini shixo liniyeside tarmar qilip, ularni dawamliq qoghlap manas deryasi boyigha yétip kélip, ürümchini  azad qilishqa omumyüzlük atlinish aldida turghanda toxtash buyruqi kélip, algha siljimidi. Bu, sowét ittipaqi hökümitining   1945-yili  9-ayning 15-künidiki qararining netijisi idi.  Shuningdin kéyin 16 -séntebir küni  sowét ittipaqining xitaydiki bash elchisi  appollon  pétrof xitay terepke sowét ittipaqining qozghilangchilar bilen xitay merkiziy hökümitining  tinchliq söhbiti ötküzishige wasitichi bolup bérishke razi ikenlikini bildürdi.  Shuning bilen uzun ötmey, sherqiy türkistan jumhuriyiti bilen xitay merkiziy hökümiti arisida 8 aygha sozulghan tinchliq söhbiti bashlinip, ilgiri -axiri 11 maddiliq bitim imzalandi.

Sherqiy türkistan jumhuriyiti pütün Uyghurlar diyarini azad qilip, pütün sherqiy türkistan miqyasida musteqil jumhuriyet qurushni özining 9 maddiliq musteqilliq xitabnamiside éniq otturigha qoyghan bolup, ene shu ghaye   astida küresh qiliwatmaqta idi. Sherqiy türkistan milliy armiyesining  pütün shimaldiki üch wilayetni azad qilip, jenubtiki aqsu, qeshqer  etraplirida küreshni keng qanat yaydurup, ürümchini azad qilishqa azla qalghanda urush toxtitishi mumkin emes idi. Lékin  mezkur inqilabqa yardem bériwatqan we qollawatqan sowét ittipaqi terepning qattiq telipi we bésimliri astida sherqiy türkistan hökümiti xitay bilen söhbetlishishke maqul keldi. Lékin azadliq ghayisi héchqachan üzülmidi.

Sherqiy türkistan jumhuriyiti  hökümiti bash katipi merhum abdure'up mexsum ibrahimining 2004-yili  sözlep bérishiche ular stalin  hökümitining bésimi astida xitay bilen bitim tüzüsh yoligha mangdi.

Sherqiy türkistan armiyesining  urush toxtitip xitay bilen söhbet qilishi  1945-yili 2-aydiki yalta yighinida sowét ittipaqi, amérika we en'gliyedin ibaret 3 dölet rehberliri arisida imzalan'ghan yalta kélishimi bilen munasiwetlik  sowét-xitay dostluq shertnamisi hem yaponiyening  teslim bolushidin kéyinki xelq'ara munasiwetlerni arqa körinish qilghanidi.  Enqerediki hajiteppe uniwérsitétining tarix dotsénti erkin ekremning qarishiche, 1945-yili 2-aydin we 5-ayda gérmaniye teslim bolghandin kéyinki dunya weziyiti sherqiy türkistan  inqilabigha küchlük tesir körsetkenidi.

Kélishim boyiche sowét ittipaqi amérikaning telipige bina'en yapon'gha qarshi urushqa qatnishishi kérek bolup, 1945-yili 8-ayning béshida  u  zor qoshunlirini manjuriyege kirgüzüp bu jaydiki yapon armiyesini tarmar qildi. Xitay terepmu amérikaning telipi boyiche sowét ittipaqi  bilen kélishim tüzüsh yoligha méngip, axiri 8-ayning 14-küni  sowét -xitay dostluq shertnamisi imzalandi. Sowét ittipaqi  bu shertname arqiliq xitayni mongghuliyening musteqilliqini we sowét ittipaqining manjuriyediki menpe'etlirini étirap qilishqa mejbur boldi , emma u xitayning telipi boyiche sherqiy türkistan qozghilangchilirini we xitay kompartiyesini qollimasliq wedisi bergenidi.  Eshu sowét-xitay  kélishimidin kéyin, 1945-yili 9-ayning 2-küni bolsa yaponiye amérika, sowét ittipaqi, xitay qatarliq döletlerge resmiy teslim bolush kélishimige imza qoydi. Démek, mana shundaq xelq'araliq weziyet astida sowét ittipaqi özi qollawatqan sherqiy türkistan armiyesini xitay bilen söhbet ötküzüshke mejburlighanidi.  Sherqiy türkistan jumhuriyiti  hökümiti bash katipi merhum abdure'up mexsum ibrahimining 2004-yili  sözlep bérishiche, ular eyni waqitta moskwaning bu xil kélishimliridin  bixewer qalghan. Ular stalinning aldamchiliqini kéyin bilgen .

Sowét ittipaqi xitaygha we amérika terepke bergen ” shinjangdin héchqandaq temesi yoqluqi“ Ipadilirige asasen bir tereptin özining sherqiy türkistan inqilabini qollawatqanliqini yoshursa, yene bir tereptin aktipliq bilen ikki terep arisida bitim imzalinishqa heriket qildi. Shunga amérika terepmu sowét ittipaqining öz wedilirini aqlishi we xelq'ara munasiwetlerni buzush mesilisige diqqet qilghanidi. Amérikaning ürümchidiki konsuli robért ward 1945-yili 10-aydin bashlap amérika tashqi ishlar ministirliqini ürümchidiki söhbet ehwali heqqide xewerlendürüp turdi. 1946-Yili 1-ayning 2-küni ikki terep arisida 11 maddiliq bitimning asasiy höjjiti imzalan'ghandin kéyin robért ward arqa-arqidin chongchingdiki bash elchige melumat yollidi. 1946-Yili 1-ayning 8-küni amérikaning chongchingdiki muweqqet   bash elchisi robértson washin'gtonni 11 maddiliq bitim mezmunidin xewerlendürüp, ghulja qozghilangchliri bilen xitay arisida 11 maddiliq bitim imzalan'ghanliqini, buningda  diniy étiqad , söz we metbu'at erkinliki kapaletke ige qilinidighanliqi, qozghilangchi qoshunlarning amanliq qoshunliri süpitide özgertip teshkillinidighanliqi, türki ,yeni Uyghur we xitay tilining oxshashla hökümet  höjjetliride ishlitilidighanliqi, siyasiy jinayetchilerning qoyup bérilidighanliqi, bashlan'ghuch we ottura mekteplerning qaytidin qurulidighanliqi, medeniyetning qoghidilidighanliqi we bashqilar yighinchaqlap körsitilgen.

Doktor erkin ekremning qarishiche,  amérika xitayning ittipaqchisi bolghanliqi üchün sherqiy türkistan musteqilliqi heqqide éniq qollash ipadisini bildürmigen bolsimu, emma 11 maddiliq bitimning imzalinishi we  bitimdiki maddilarning, yeni Uyghurlargha bérilgen hoquqlarning emeliylishishige alahide ehmiyet bergen .

-12 Yanwar küni amérikaning muweqqet elchisi robértson yene washin'gton'gha télégramma yollap,  bitim boyiche qurulidighan  hökümetning 25 ezadin terkip tapidighanliqi we bularning   15 nepirining türki yeni Uyghur bolidighanliqi qatarliqlarni melum qilghan.

1946Yili 21-mart küni amérikaning xitaydiki elchixanisidiki konsulluq wezipisidiki smit ependi amérika hökümitige xitayning shinjang ölke hökümitide özgertish élip barghanliqi, yeni re'islikke  jang jijongni, bash mupettishlik Uyghurlar arisida hörmetke sazawer sat mes'ud ependini teyinligenlikini melum qildi . Arqidin u 29-may küni  xitay bilen ghulja terep arisidiki ikkinchi qétimliq söhbetning ehwalini melum qilip, söhbetning buzulush we qayta dawamlishish arqiliq axiri 6 maddiliq herbiyge a'it kélishimge kelgenliki, qozghilangchilarning öz qoshunlirini saqlaydighanliqi we qeshqer hem aqsuda qoshun turghuzushqa xitaylar maqul bolghanliqi we bashqilarni bayan qildi. Simit sözide eger xitaylar yene kélishim boyiche türkiyler, yeni Uyghurlargha yaxshi turmush, öz tilini ma'arip we bashqa sahelerde ishlitish qatarliq her xil hoquqlarni bermise, eger öz siyasitini yaxshilimisa axirida” shinjangdin ayrilip qélishi “ Mumkinlikini bildürgen. U yene xitay hökümitining ölke hökümitide tazilash élip bérishi zörürlükini tekitlep:eger  xitayliqlar  tinchliqqa érishish  üchün tézlikte  heriket qilmisa, tinchliq mumkin bolmaydighanliqi hem  ularning shinjangni yoqitip qoyidighanliqini eskertken. 29-May küni  smit ependi yene télégramma yollap  kélishim hasil qilin'ghan bolsimu, emma uning terjimisining yeni sözmu-söz sélishturmisining qiyin bolghanliqi, Uyghurlarning buni birmubir sélishturghanliqini bayan qilghan. Smit ependi yene 6-ayning 13-küni ikki terep arisida imzalan'ghan qoshumche 2-höjjetning toluq maddilirini  washin'gton'gha yollighan bolup, buningda u ghulja terepning 6 polk, yeni 12 ming kishilik qoshunini saqlashqa qoshulghanliqini  tekitligen shuningdek axirida  xitay merkiziy hökümitining jang jijongni toluq qollishining ehmiyitini chushinishi kéreklikini tekitligen. Shuningdin kéyin amérikaning nenjingdiki bash elchisi stu'art we shangxeydiki bash konsuli deywis toxtimay, Uyghur diyarining weziyiti, xitay-sowét soda mesilisi, sherqiy türkistan qozghilangchilirining yenila öz bayraqliri we armiye formiliri bilen öz aldigha turuwatqanliqi we bashqilarni melum qilghan. Bash elchi situ'artning 18-dékabirdiki melumatida u exmetjan qasimini” sherqiy türkistan jumhuriyitining rehbiri we shinjang ölkilik hökümetning mu'awin re'isi“ Dep atap, u bashlighan 18 kishilik wekiller ömikining xitayning xelq qurultiyigha qatniship, xitaydin sherqiy türkistan üchün toluq muxtariyet telep qilghanliqini melum qilghan.  Amérika terep bitimning imzalinishi we buzulushini sowét ittipaqining siyasiti bilenmu baghlap chüshen'gen.

Amérika diplomatlirining washin'giton'gha yollighan bu doklatlirida  bashtin axiri xitayning Uyghurlar rayonida tengsiz bashqurush siyasiti yürgüzgenliki,xitayning  yerlik xelqlerning hoquqlirini choqum   hörmet qilishi we ulargha yüksek bir özini bashqurush hoquqi bérishi qatarliqlardin signal bergen.  -1949-1944Yilliri ürümchidiki konsullar,  chongching  we nenjingdiki bash elchilerning dawamliq türde Uyghur éli weziyiti heqqide washin'gton'gha melumat we doklat yollap turishi amérika hökümitining bu rayon'gha alahide diqqet qilghanliqini körsitip béridu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.