Amérika we Uyghur diyari 1940-yillar (6)

Muxbirimiz ümidwar
2020.11.19
George-Kennan-jorji-kennan.jpg “Lénin we stalinning qol astidiki rusiye we gherb” namliq kitabi. 1961-Yili, amérika.
wikipedia.org

Soghuq munasiwetler urushi we sherqiy türkistan jumhuriyiti

Xitaydin taralghan korona wirusining amérika xelqining jümlidin her qaysi el xelqining hayat-mamatigha we iqtisadigha éghir tehdit yaritishi jeryanida amérika bilen xitay arisidiki ixtilaplarning téximu küchiyishke qarap yüzlinishi hem buningdin kéyinki riqabet amérika tashqi ishlar ministirliqining “Xitay xirisliridiki amillar” serlewhilik zor doklatni élan qilish bilen téximu gewdilik ipadilendi. 17-Noyabir küni élan qilin'ghan mezkur 74 betlik doklatta xitay kompartiyesi hakimiyitining herbiy-siyasiy, iqtisadiy jehetlerdin amérikadin éship chüshüp, dunyawi birinchi küch bolush gherizide boluwatqanliqi, uning amérika üchün shundaqla dunya üchün qandaq zor tehdit ikenliki tepsiliy yorutulghan.

“Xitay xirisliridiki amillar” serlewhilik mezkur doklatning 1946-yili amérikaning sowét ittipaqida turushluq diplomati jorji kénnan ependi teyyarlighan sowét ittipaqining kéngeymichi küch bolushini qamal qilishni merkiziy idiye qilghan we sowét ittipaqini yiqilishqa élip kelgen soghuq munasiwetler urushigha asas bolghan doklattin ilham alghanliqi otturigha qoyulmaqta.

Tarixqa qaytqinimizda, 1945-yili 5-ayda yawropada gitlér fashizmigha qarshi urush axirlashqandin kéyin, sowét ittipaqi qizil armiyesi igiligen sherqiy yawropa döletliri sowét ittipaqining tesiri da'irisi we kontrolluqi astigha chüshti. Sowét ittipaqi bu döletlerde kommunistik partiyelerni küchlendürüp, qedemmu-qedem kommunistlarni hakimiyetke olturghuzdi. Netijide, baltiq déngizi boyliridiki jumhuriyetlerdin tartip, jenubta bulghariyegiche bolghan keng sherqiy yawropada, jümlidin balqan rayonida sowétperes hakimiyetler quruldi.

Sowét ittipaqi 2-dunya urushi netijiside xuddi sherqiy yawropadikige oxshashla sherqiy türkistan jumhuriyitidin ibaret öz tesir da'irisi ichidiki, xitay we uning ittipaqchisi amérika, en'gliyening ottura asiyadiki tesirige taqabil turush bazisini berpa qildi. Sowét armiyesi yene manjuriyeni ishghal qildi we shimaliy koréyegimu kirip, uni öz tesir ramkisi astigha aldi, yene bir tereptin xitay kommunistik partiyesini mexpiy rewishte izchil qollidi. Buning bilen sowét ittipaqi shimaliy xitay, manjuriye we koréyedin ibaret amérikagha taqabil turidighan öz da'irisini hasil qilghanidi. Ene shularning ichide sherqiy türkistan jumhuriyiti sowét ittipaqining yadro qoralliri pilanigha chétishliq halda sowét ittipaqi erkin heriket qilalaydighan, uning yer asti bayliqlirini erkin qazalaydighan tesir da'irisige aylan'ghanidi. Ürümchide sowét ittipaqi bash konsulxanisi amérika qoshma shtatliri we ulugh britaniye konsulxanilirigha qarshi riqabet we közitish halitige ötti. Ottura sherqte sowét ittipaqi we en'gliye iranni ishghal qilghandin kéyin, bu rayondimu ixtilap kélip chiqti. Démek, sowét ittipaqining dunyani öz tesir da'irisi ichide tutup, bölüwélishqa urunush heriketliri amérika, en'gliye, firansiye we bashqa yawropa döletlirining naraziliqini qozghighanidi.

Mana shundaq türlük ixtilaplar jeryanida, 1946-yili 2-ayda amérikaning moskwadiki diplomati jorji kénnan tashqi ishlar ministirliqigha uzun télégramma yollap, sowét ittipaqining amérikagha heqiqiy ittipaqdash bolalmaydighanliqi, chünki sowét ittipaqining urushtin kéyin sherqiy yawropani we bashqa rayonlarni öz kontrolluqi astigha élip, amérika bashchiliqidiki démokratik dunya bilen qarmu-qarshiliq hasil qilghanliqini otturigha qoydi. Doktor erkin ekremning qarishiche, jorji kénnanning bu doklati bek muhim bolup, kénnan dunyaning buningdin kéyin ikkige bölünidighanliqini, shunga amérika qoshma shtatlirining sowét ittipaqigha qarita yéngi istratégiyesini belgilep, sowét ittipaqi bilen bolghan ruzwélt dewridiki shériklikni toxtitishini, amérikaning sowét ittipaqining öz tesir da'irisidin chiqip ketken her qandaq urunushlirigha qarshi turushini, chünki sowét ittipaqining peqet zor küchkila ishinidighanliqi, peqet küchlük reqibkila yol qoyidighanliqi, sowét ittipaqi rehberlirining gherbni asasiy düshmen dep köridighanliqi, sowét rehberliride tajawuzchiliq idiyesi barliqi qatarliq bir yürüsh mesililerni otturigha qoydi.

Arqidin, 1946-yili 3-ayda winston chérchil amérikagha ziyaretke kelgende, u, 5-mart küni prézidént harry truménning hemrahliqida missoridiki wéstmnistér uniwérsitétida meshhur “Tömür perde” nutqini sözlep sowét ittipaqining sherqiy yawropadiki kéngeymichilikige qarshi turushni otturigha qoydi. U sowét ittipaqining urushtin kéyin shimalda baltiq boyidiki stéttin rayonidin taki adriyatik boyidiki tri'éstégiche bolghan liniyede “Tömür perde” qurup, yawropa qit'esini parchilighanliqi, bu rayonlarda moskwaning kontrolluqining küchiyiwatqanlini tekitlidi. Shuningdin bir hepte ötüp, 13-mart küni stalinmu söz qilip, chérchilni gitlérgha oxshatti we shuningdin kéyin soghuq munasiwetler urushining deslepki muqeddimiliri bashlandi.

Sowét ittipaqining manjuriyedin qoshun chékindürüshi, irandin, yeni jenubiy ezerbeyjandin qoshunlirini chékindürüsh mesilisi jeryanida sowét ittipaqi özining qattiq pozitsiyesi, jümlidin amérika we en'gliye bashliq ittipaqdash döletlerge qarshi pozitsiyesini dawamliq ipadilep turdi.

Sherqiy türkistan jumhuriyiti, tashqi mongghuliye, shimaliy koréye, yeni koréye démokratik jumhuriyiti we xitay kommunistliri emeliyette sowét ittipaqining urushtin kéyinki öz tesiri da'irisini yawropada tikligendek asiyadimu tiklesh istratégiyesining bir qismidin ibaret bolup, sowét ittipaqi bu döletler we küchlerni özining asiya rayonida amérika bashchiliqidiki gherb qudretlik döletlirige qarshi taqabil turush üchün öz tesiri da'irisi we kontrolluqi astida tutup turatti hem bu küchler emeliyette uning sherqiy asiyadiki “Tömür perdisi” idi. Xuddi chérchil körsetken'ge oxshashla, sowét ittipaqi xitayning gherbiy teripige, gensughiche tutishidighan tengri taghlirining shimalidin taki xitayning gherbiy shimali, shimali qismi, manjuriye, shimaliy koréyedin ibaret sowét ittipaqi kontrolluqidiki jughrapiyelik rayonlar bilen chégrilinidighan jaylarda amérika we en'gliye bilen ittipaqdash jang keyshi hakimiyitige qarshi, tüptin éytqanda amérika bashliq gherb démokratik qudretlik küchlirige qarshi “Tömür perde” qurghanidi.

Sowét ittipaqining Uyghurlar diyaridiki tömür perdisi del tengri taghlirining shimali bolup, shimalidiki sowét ittipaqi bilen chégridash üch wilayet, yeni sherqiy türkistan jumhuriyiti xuddi sowét ittipaqining sherqiy yawropadek tesir da'irisi ichide, tengri taghlirining jenubi, yeni yette wilayet bolsa amérikaning ittipaqdishi milletchi xitay kontrolluqida boldi. Doktor erkin ekremning yeküniche, sowét ittipaqi ene shu soghuq munasiwetler urushining jiddiylishishke yüzlen'gen basquchida amérikagha taqabil turush küchini ashurush üchün sherqiy türkistanni kommunistik xitayning kontrolluqigha tapshurup bergenidi.

Qisqisi, sherqiy türkistan, yeni Uyghurlar diyari 2-dunya urushidin kéyinki soghuq urush da'irisidin öz ornini igiligenidi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.