Yettisu Uyghurliri “Qizillar” bilen “Aqlar” arisidiki küresh qurbani

Melumki, 2017-yili 11-ayning 7-kün, rusiyede öktebir inqilabining, yeni öktebir siyasiy özgirishining 100 yilliqi. Bu inqilab dunyani ikki qarimu-qarshi guruppigha, yeni kommunistik we kapitalistik lagérlargha bölüwetken idi. Mezkur inqilabning tesiri, hetta kommunistik lagér yoqap ketken halettimu ta mushu kün'giche öz mewjutluqini körsetmekte. Dunyaning köpligen xelqliri bu ikki lagér otturisidiki ziddiyettin, toqunushtin qattiq zerdab chekti. Undaqta mezkur öktebir özgirishi ottura asiya xelqliri qatarida Uyghurlarghimu némilerni élip keldi?

Qazaqistandiki süléyménof namidiki sherqshunasliq instituti Uyghurshunasliq merkizining bash ilmiy xadimi, tarix penlirining doktori ablet kamalofning éytishiche, bu weqe yettisu Uyghurliri üchünmu nahayiti éghir we paji'elik boldi. Eger, 1905-yilqi birinchi rus inqilabi ahalige köp erkinliklerni élip kelgen bolsa, 1914-yili birinchi dunya urushi bashlan'ghandin kéyin, 1916-yili char rusiyesi padishahining arqa sepke erlerni seperwer qilish toghriliq chiqarghan permanigha qarshi türkistan xelqining kötürgen qozghilingi, 1917-yili yüz bergen ikki inqilab, yeni féwraldiki burzhu'a inqilabi we öktebirdiki sotsiyalistik inqilab, shuning arqisida ewj alghan puqralar urushi Uyghurlarghimu köpligen weyranchiliqlar élip keldi. 

Ablet kamalof jem'iyette yéngi idiyilerning peyda bolushining her qachan shu jem'iyetning parchilinishigha élip kelgenlikini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “1917-Yilidiki öktebir weqesi rusiyening qol astidiki ölkilergimu, shu jümlidin yettisughimu yétip keldi. 1918-Yili bu yerdiki rus ahalisi arisida sowét hakimiyitini ornitish üchün küresh bashlan'ghan idi. Birinchi nöwette bölünüsh ene shu inqilabiy idiyilerni élip mangghan rus ahalisi ichide yüz berdi. Inqilabni yettisugha köchüp kelgen kembegheller her xil qarshi aldi. Ularning arisida asasen yersiz qalghan ahale we kazaklar boldi. Kazaklar u waqitlarda alahide bir qatlam bolup, ular köpligen yerlerge we bashqimu imtiyazlargha ige idi. Shuninggha bola, bolshéwiklerning idiyilirini yersiz qalghan kembegheller qollighan bolsa, kazaklar buninggha qarshi chiqti. Shu munasiwet bilen kazaklar 1918-yilning may éyida yettisuda qozghilang kötürdi. Emma qozghilang meghlup bolup, ularning asasiy qismi aq gwardiyichi etretler bilen bille xitay hökümranliqidiki Uyghurlar diyarigha ötüp ketti. Bezi melumatlargha qarighanda, shu chaghda xitay we xitayning qol astidiki rayonlargha 60 minggha yéqin rus köchüp ketken idi.”

Ablet kamalofning qarishiche, yettisu Uyghurliri shu mezgilde sowét hakimiyitini qollash kérekmu yaki qarshi chiqish kérekmu dégen ikki oy otturisida qalghan idi. Bu waqitta yettisu Uyghurlirining asasiy qismi sawatsiz kembeghellerdin terkib tapqan bolup, jeditchiler terghib qilghan penniy bilim emdila biz uruwatqan idi. Bay we mollilarning tesirimu xelq arisida küchlük boldi. Aqiwette Uyghurlar kazaklarni peqet qollapla qalmastin, belki 1918-yili yettisuda sowét hakimiyitige qarshi kötürülgen kazaklarning qoralliq qozghilingigha aktip qatnashti.

Shu waqitta sowét hakimiyitige qarshi chiqqan aqlar herikitining rehbiri admiral aléksandir kolchakning “Yettisu wilayitidiki taranchi xelqige pexriy yarliq” namliq buyruqida mundaq déyilgen: “Teshwishlik hem éghir sinaq künliri rus tewesige teqdir yazmishi bilen orunlashqan, san jehettin az, emma rohi küchlük bolghan taranchi xelqi rus döletchilikini weyran qilidighan aldamchi yolgha chüshmidi. Shanliq ejdadlirining wesiyiti, musulman dinining terghibati boyiche weten'ge we uning qanunlirigha sadiq bolushni bolshéwikler bilen bolghan küreshte minglighan perzentlirining tökülgen qanliri we özining izgüliki bilen delillidi. Taranchi xelqining dölet üchün bergen qurbanliqlirini yuqiri bahalap, men bu xelqning maddiy we meniwi éhtiyajigha biperwa qaralmaymen. Hökümet buyruqlirigha bina'en éhtiyajlirini éniqlap, ularni qana'etlendürüsh üchün kéchiktürüshke bolmaydighan wezipilerni yükleymen.”

Aléksandir kolchak bu höjjitide bolshéwiklerning isyanidin kéyin zerdab chekken taranchi, yeni Uyghur ahalisini ozuq-tülük, eng muhim mal-mülük bilen teminlesh, weyran bolghan yéza igilikini tiklesh, meschitlirini eslige keltürüsh ishlirigha ghemxorluq qilish, dölet qarmiqidiki yettisu ormanliqidin 20 yiltizliq qurulush yaghichini her bir taranchi ghojiliqigha yetküzüsh, ashliq yétishtüridighan déhqanlargha, taranchilargha erzan dölet kréditi yeni, dölet ghezinisidin bu pa'aliyet üchün milyon rubli ajritishqa oxshash wezipilerni körsitidu. 

Mezkur buyruqta yene mundaq déyilgen: “Yettisu bolshéwiklerdin azad bolghandin kéyin, yer igiliki ministirliqi döletning yer fondidin taranchilarni ünümlük yer bilen, yettisu déhqanlirini, mubada yettisu herbiy da'irisi kazaklar sépidin orun alsa, kazaklargha teng norma bilen teminlesh. Yazghanlirimning delili süpitide bu pexriy yarliqni jakalashni rus armiyisining générali kartséfqa tapshurimen. Yettisu tewesige qaytip kelgen taranchilar bu pexriy yarliqni meschitte saqlishi mumkin.”

Tarixchi ablet kamalof sowét hakimiyitige qarshi heriketning béshida turghan dangliq herbiylerning biri bolghan aléksandir kolchakning yettisu Uyghurlirini qollishining tasadipiy bolmighanliqini tekitlep, mundaq dédi: “Bu isyan rus arxip höjjetliride ‛kazak we taranchilarning qozghilingi‚ dep bikar atalmighan. Kazak we Uyghurlarning bolshéwiklerge qarshi ittipaqi yettisu yéziliridiki Uyghur ahalisini ammiwi étishqa asas boldi. Bu étish Uyghurlarda ‛atu‚ dep nam aldi. Bu weqe Uyghur xelq qoshaqliridimu öz ipadisini tapti. Ehwal shundaq boldiki, kazaklar bay qatlam süpitide öz yerlirini ongayla tashlap, sherqiy türkistan'gha köchüp ketti. Bu yerde asasen Uyghur kembeghelliri zerdab chekti, anche köp bolmighan baylar ghuljigha qéchip kétishke muweppeq boldi.”

Yazghuchi isma'iljan iminof sowét hakimiyitige qarshi chiqqan Uyghurlarningmu köp ikenliki, mesilen, kazaklar we Uyghurlardin terkib tapqan wekillerning ghuljigha bérip, u yerdiki aqlar herikiti wekilliridin sowétqa qarshi yardem sorighanliqini otturigha qoydi. U shundaqla “Atu” paji'esining pütkül qazaqistanliq Uyghurlar üchün untulmas xatire bolup qalghanliqini, bu yönilishte tarixchilarning yene köp izdinishi lazimliqini bildürdi. 

Igilishimizche, sowét dewride köpligen tarixiy pakitlar hökümet teripidin yoshurun tutulup kelgen idi. Shu jümlidin Uyghur élide ötken esirning 30-we 40-yilliri yüz bergen milliy-azadliq qozghilangliri hem ularning ghalibiyiti arqisida meydan'gha kelgen musteqil sherqiy türkistan jumhuriyetlirining teqdirige munasiwetlik köpligen pakitlar hetta bügünki kün'giche sir péti qalmaqta. 

“Turan” uniwérsitétining dotsénti, tarixchi zulfiye kerimowaning déyishiche, sowét dewride yettisu Uyghurlirining bolshéwikler teripidin qirghin qilinishi heqqide témini kötürüsh men'i qilin'ghan idi. U mundaq dédi: “Bu heqte sowét tarix ilmi ündimidi. Peqet 1975-yili tarixchi malik kebirof bu paji'e toghriliq birinchilerdin bolup matériyal toplighan bolsimu, uni neshr qilalmidi. U waqitta kommunistlarni yaman körsetmeslik üchün Uyghurlarning ammiwi étilishi toghriliq yaxshi bir pikir oylap chiqirildi. Yeni Uyghurlarni qirghan etret komandiri murayéf bolshéwik emes, belki qizillar kiyimini kiyiwalghan düshmen dep élan qilindi. Peqet ötken esirning 80-yillirining ikkinchi yérimida sowét ittipaqida qayta qurush siyasiti bashlan'ghandin kéyin, qazaqistan Uyghurliri mezkur paji'e mesilisini kötürdi we qurban bolghanlargha atap yadikarliqlar ornatti, bu heqte köpligen maqaliler élan qilindi. Shu waqitlardimu yuqirida atalghan pikir sowétlar üchün qulayliq boldi. Mana mushu kün'giche Uyghurlarning étilishida bolshéwikler emes, belki sowét hakimiyiti düshmenliri eyiblik dégen közqarashtiki kishilernimu uchritishqa bolidu.” 

Tarixchi isma'iljan iminofning ning éytishiche, 1918-yilidiki “Atu” paji'esidin kéyin sowét hakimiyitimu oxshashla Uyghurlarni öz yénigha tartishqa, yeni Uyghurlarni aqlargha qarshi küresh sépige qoshulushqa chaqirip, abdulla rozibaqiyéf qatarliqlardin paydilan'ghan, netijide zor sandiki Uyghurlar sowét hakimiyiti teripige ötken idi. 

Ularning qarishiche, öktebir özgirishidin kéyin yettisudiki Uyghurlar sowét we aqlar hakimiyiti arisidiki qurbanlargha aylan'ghan idi. 

Melumatlargha qarighanda, almutadiki jumhuriyetlik étno-medeniyet merkizi 1918-yilidiki “Atu paji'esi” ning 100 yilliqini xatirilesh boyiche mexsus komissiye qurup, bu munasiwet bilen her xil pa'aliyetlerni ötküzüsh, yadikarliqlarni ornitish ishlirini bashlash aldida turmaqtiken.