Qazaqistanning chong aqsu yézisida “Atu paji'esi” ning qurbanliri xatirilendi

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2018.06.21
Chong-aqsu-yezisida-atu-pajiesi.jpg Chong aqsu yézisida atu paji'esi qurbanlirigha qoyulghan yadikarliq. 2018-Yil 16-iyun, qazaqistan.
RFA/Oyghan

16-Iyunda almuta wilayitining Uyghur nahiyesige qarashliq chong aqsu yézisigha jem bolghan Uyghurlar “Atu paji'esi” ning qurbanlirini xatirilesh murasimi ötküzdi. Chong aqsuning yurt-jama'etchiliki teripidin uyushturulghan mezkur murasimgha almuta shehiri we bashqa nahiyelerdin kelgen jem'iyetler wekilliri, ziyaliylar, yashlar we bashqilar bolup, 800 din oshuq adem qatnashti.

Qurban bolghanlargha atap qur'an tilawet qilin'ghandin kéyin “Atu paji'esi” qurbanliri xatire munarining aldigha gülchembirek we güldestiler qoyuldi. Chong aqsuning yurt-jama'etchiliki “Resul” réstoranida nezir bergendin kéyin, murasimning resmiy qismi bashlandi. Murasimgha riyasetchilik qilghan sha'ir we yazghuchi télman nuraxunof bu murasimning peqet 1918-yilidiki “Atu paji'esi” de qurban bolghanlarghila emes, belki 30-yilliri sowét hakimiyiti yürgüzgen islahatlar netijiside yüz bergen acharchiliqta, siyasiy teqibleshler, 1941- we 1945-yilliri élip bérilghan sowét-gérman urushida hayatidin ayrilghanlarghimu béghishlan'ghanliqini bildürdi.

Deslep sözge chiqqan gé'ologiye proféssori abdullam samsaqof yettisu Uyghurlirining hem char padishah dewride hem sowét dewride her xil bésimlargha duchar bolup kelgenlikini otturigha qoydi. U 1916-yili char padishahning arqa sepke adem élish toghriliq chiqarghan permani munasiwiti bilen yettisu xelqining kötürgen qoralliq qozghilingi, 1918-yilidiki “Atu paji'esi”, yeni sowét qizil eskerlirining Uyghurlargha qarshi élip barghan qirghinchiliqi heqqide toxtilip ötti. U yene 20-yilliri sowét hakimiyitining Uyghurlarni öz qérindashlirigha qarshi urushqa salghanliqini tekitlidi. U mundaq dédi: “20-Yili yene shu léninning buyruqi bilen yettisuda peqet Uyghurlarni eskerlikke aldi. Ularni atqa mindürüp, miltiq étishni ögitip, enjan'gha élip bérip soqushqa saldi, Uyghur, tajik, özbéklerni basmachi dep shulargha qarshi qoydi. Uningdin aman qalghanlarni buxaragha élip bardi.” abdullam samsaqof erler qirilip, peqet ayal we balilar qalghanda acharchiliqning bashlinip ketkenlikini, 30-yilliri siyasiy teqibleshlerning ewj alghanliqini, töt yilgha sozulghan sowét-gérman urushining eng rehimsiz urush bolghanliqini hem bu jehette Uyghurlarningmu bashqa xelqlerge oxshash özining eng yaxshi perzentliridin juda bolghanliqini ilgiri sürdi.

Qazaqistan yazghuchilar ittipaqining ezasi, yazghuchi we dramatorg exmetjan hashiri mundaq murasimning uyushturulushini erkinlik, adaletlik üchün qurban bolghanlargha qilin'ghan chong hörmetning belgisi dep tekitlidi. U mundaq dédi: “Baqiyliqqa ketken shu qérindashlarning arisida ulugh sha'irlar, wetenni bashquridighan ademler, biz bilen siz yashawatqan qazaqistanning ewlad warisliri bolghan bolar idi. Biz chong ish qiliwatimiz. Men kéyinki waqitlarda néme soraysen dése, Uyghur xelqi bilen bashqa milletler arisidiki dostluqimiz menggü bolsiken, hemmimizning köz yéshi bolmisiken deymen. Bügün méning rohum kötürülüp ketti. Heqiqetenmu, bu nahayiti chong weqe boldi.”

Murasimda yene Uyghur nahiyelik kélishim kéngishining re'isi jéngis toyshibékof, aqsu yézisining hakimi perhat mördinof, aqsu yurtining yigit béshi mehmut isra'ilof we bashqilar sowét dewride yürgüzülgen teqibleshler netijiside qazaq, Uyghur, tatar we bashqimu milletlerning köp zerdab chekkenlikini, bu weqelerni tarixning untulmas sehipiliri süpitide chongqur öginish lazimliqini tekitlep, murasimni uyushturghuchilargha minnetdarliq bildürdi. Murasimda rusiyelik méhman, sha'ir wilyam sadiqof özining “Atu paji'esi” ge béghishlap yazghan shé'irini oqudi.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan mezkur murasimni uyushturush komissiyesining re'isi eli exmetof ependi peqet ötken esirning 90-yilliri, yeni sowét ittipaqi ghulighandin kéyin ene shu qirghinchiliq bolghan yézilardiki Uyghurlarning yadikarliqlar ornitishqa bashlighanliqini otturigha qoydi. U yene chong aqsudiki yadikarliqning ornitilish tarixigha toxtilip, mundaq dédi: “1992-Yili méning momam qaytish bolghanda yurt aqsaqalliri bilen olturghinimda ömerjan dégen akimiz ‛kéler yili atugha 75 yil bolidu, shuni qolgha alsanglar‚ dégendin kéyin almutadiki körneklik akilargha déginimde ular qollap-quwwetlidi. Chong aqsuluqlar birinchi qétim 1992-yili awghust éyida yighilip, bir yildin kéyin yadikarliqni qoyghan idi. Rastini éytsam, u waqitta biz hökümet orunlirigha muraji'et qilmiduq. U waqitta qazaqistan yéngila öz musteqilliqini élip, undaq nersilerge étibarmu qilmighan, bizmu étibar qilmaptuq. Bu yadikarliq toghriliq metbu'atlarda yézilghan. Hazir méningda shu waqitta ‛Uyghur awazi‚ gézitide chiqqan maqalimu bar.”

Eli exmetofning éytishiche, “Atu paji'esi” ge béghishlan'ghan yadikarliqlar deslepte chong aqsuda qoyulup, andin yéngisher, tashtiqara, lawar, qoram qatarliq yézilarda qoyulushqa bashlighan. Buni Uyghur jama'etchiliki bir éghizdin qollap-quwwetligen iken. U yene asasiy qirghinchiliq hazirqi emgekchiqazaq nahiyeside yüz bergen bolup, Uyghur nahiyeside peqet chong aqsuda yüz bergen hem bu jeryanda 300 etrapida er kishiler étilghan. Eli exmetofning déyishiche, u waqitta chong aqsu yézisi we uning etrapidiki ahalige qizil eskerlerning qandaq meqset bilen kéliwatqanliqi namelum bolghan iken. Xelq yurt chonglirining körsetmisi bilen mallarni soyup, qizil eskerlerni tamaq bilen kütüwalghan. Emma eskerler tamiqini yep bolghandin kéyin, ahalini yighin qilimiz dep, bir yerge yighip, pilimot bilen oqqa tutqan.

Yettisuda yüz bergen “Atu paji'esi” weqesidin kéyin 100 yil ötüp, uning guwahchiliri hazir pütünley qalmighan. Peqet ata-aniliridin anglighanlirini hékaye qilip béridighanlarning sanimu bara-bara azaymaqtiken. Shularning biri ershem risyakof ependining éytishiche, eng chong qirghinchiliq chong aqsu yézisida yüz bergen bolsimu, qizil eskerler yene yézilarni arilap, aldigha uchrighanlarning barliqini ujuqturghan. Ershem risyakof ziyaritimizni qobul qilip, shawdun dégen bir bowayning éytip bergen bir hékayisige toxtilip, mundaq dédi: “Ularning chong aqsu mehellisining yuqiri chétide sopi dégen mehelle bolghan iken. Bu mehellining xelqi qizillar aqsu mehelliside xelqni atqandin kéyin buni anglap qéchiptu. 6-7 Ayal su tügminining keynige möküwaptu. Bu waqitta shawdun bowayning alte ayliq waqti iken. Anisi bowaqni baghrigha bésip olturghan waqtida qizillar kélip qalghanda bowaq yighlap kétidu. Yénidiki ayallar ‛séning balang yighlawatidu, hazir bizni bilip qalidu, chiqip ket‚ deydiken. U ayal yanchuqigha qolini salsa, qum shéker bar iken. Shuningdin bir siqim élip, balining éghzigha quyuptu.”

Ershem isyakof balining yighisi toxtap, qizil eskerler etrapta atidighanlarni étip, ketkenlikini hékaye qilip, yene mundaq dédi: “Shuning bilen ular bir sa'ettek olturidiken. Kéyin qizillar qaytip ketkendin kéyin u ayal ‛silerning sewebinglardin men öz balamni özüm öltürüwettim‚ dep yighlap, balini yerge qoyghan iken. Qarisa balining közi parqirap yatqidek. Qum shékerni éghzigha quyghanda uni shorap yatiwergen iken. Shuning bilen u tirik qaptiken.”

Tarixtin melum bolushiche, 1918-yili kazaklar hem Uyghurlar birliship, wérniy (almuta) sheher sépiligha hujum qilghan idi. Emma sepning aldida peqet tayaq, ara-gürjekler bilen qorallan'ghan Uyghurlar oqqa tutulup, köp adem qurban bolghan. Shuningdin kéyin tashkenttin kelgen murayéf bashchiliqidiki qizil eskerler Uyghurlar zich olturaqlashqan yéngishher, tashtiqara, qaraturuq, lawar, qoram qatarliq yézilardiki erlerni qirghin qilghan. Mezkur otret hazirqi qazaqistanning Uyghur éli bilen bolghan chégrasighiche bérip, aldigha uchrighan ahalini öltürgen. Shu jümlidin hazirqi Uyghur nahiyesi chong aqsu yézisining ahalilirimu qirghinchiliqqa uchrighan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.