Batur ershidinof: men qatnashqan we bilgen sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabi (1)

Muxbirimiz ümidwar
2018.07.26
Batur-ershidinof-01.jpg N jumhuriyitining milliy armiye ofitsérliridin biri, alim we yazghuchi batur ershidinof.
RFA/Oyghan

Axirqi milliy armiye ofitsérining hayat kechmish yeküni

2018-Yili, 13-iyul küni qazaqistanning almuta shehiride 20-esir Uyghur tarixiy weqeler shahitliridin biri, 1946-1952-yilliri arisida milliy armiye bash qomandanliq shtabi we 5-korpus 13-déwiziye shtabida xizmet qilghan milliy armiye ofitséri shuningdek 1961-yili wetinidin ayrilip, hayatini qazaqistanda ilmiy tetqiqatlar bilen ötküzgen batur ershidinof ependi 92 yéshida wapat boldi. 19-Iyul küni almutaning sultanqorghan mehellisidiki bir réstoranda batur ershidinofqa atap ötküzülgen xatirilesh murasimigha 200 din artuq adem qatniship, uning milliy inqilab hayat musapisi we Uyghurshunasliq ilmiy tetqiqatigha qoshqan töhpilirige yuqiri baha bérishti.

Chet'ellerdiki bezi Uyghur siyasiy dewa sahesidiki erbablar batur ershidinofning 1990-2000-yilliri arisida Uyghurlarning nöwettiki siyasiy teqdiri mesilisigimu köngül bölüp, bu mesililerde bir qisim maqalilerni élan qilghanliqi we uning Uyghur kishilik we démokratik hoquqini qoghdash pa'aliyetlirigimu aktip qatnashqanliqigha yuqiri baha bérishti. 

Batur ershidinof hayat waqtida ziyaritimizni qobul qilip, öz hayat musapiliri, bolupmu özi shahit bolghan Uyghur diyarining siyasiy tarixi weqeliri, 1944-1949-yillardiki milliy azadliq inqilabi we özi ofitsér bolghan milliy armiye heqqide bir qatar eslimiler shuningdek öz chüshenche hem qarashlirini otturigha qoyghan idi. Batur ershidinofning baliliq, yashliq dewrliri ghulja, qeshqer, ürümchi sheherliride ötken bolup, u hayatining 35 yilini öz tarixi wetinide, qalghan 57 yilini musapirliq musapiside ötküzüp, axirqi hayat musapisini almutada xulasilidi. 

Xulasilighinimizda, batur ershidinofning hayat musapisi üch basquchni bésip ötken bolup, birinchi basquch, uning 1945-1949-yilliri milliy azadliq inqilab, yeni milliy armiyide ötküzgen hayati, ikkinchi basquchi 1950-1961-yili arisida milliy armiye xitay azadliq armiyisining 5-korpusigha özgertilgen bu korpusning 13-déwiziye shtabida, kéyin ürümchide memuriy xizmetke almiship, taki 1961-yili sowét ittipaqigha köchüp ketküche bolghan jeryandiki hayat musapiliri, üchinchi basquchi bolsa, sowét ittipaqigha köchüp chiqqandin kéyin pütün hayatini Uyghurshunasliq sahesige, bolupmu Uyghur folklori, Uyghur edebiyati tetqiqatigha béghishlighan ilmiy hayat musapisidur.

Batur ershidinofning éytishiche, u 1952-yili muhemmed'imin iminofning 13-déwiziyiside ishlewatqanda, ürümchige chaqirtilip, ikki yilliq siyasiy kursta oqughandin kéyin Uyghur aptonom rayonluq yashlar ittipaqining sékrétari bolup ishligen. Emma, 1957-1958-yilliri “Yerlik milletchilerge zerbe bérish” herikitide tenqid astigha élinip, milletchilik bilen eyiblen'gen. U bu heqte: “Bolupmu men milliy inqilabqa qatnashqanliqim sewebidin da'im idiye tekshürüsh, bésim astigha élish hetta tenqid qilishqa, xitaylarning bi'aram qilishigha uchridim. Köpligen milliy kadirlar bu waqitta küresh qilish we tenqid qilish astigha élin'ghan idi, bolupmu milliy inqilabqa qatnashqanlargha milletchilikingni tapshur dep bésim qildi, ular özlirining milletchilikini qayrip qoyup bizni qistidi, shuning bilen axiri sowét ittipaqigha kétishke mejbur boldum” dédi. 

U 1961-yili sowét ittipaqigha, yeni qazaqistan jumhuriyitige köchüp chiqip, almutigha yerleshkendin kéyin, qazaqistan komsomol komitétining sékrétarliridin hejer ibrayiwa, sunyat dégen kishiler bilen tonushluqi bolghanliqi üchün ular arigha chüshüp yol méngish arqiliq uni qazaqistan penler akadémiyisining edebiyat-sen'et institutigha orunlashturghan. Kéyin u Uyghurshunasliq bölümide ishlidi. U bu jeryanda mezkur bölümni bashqurghan ataqliq Uyghur alimliridin murat hemrayéf, kéyinrek ghoja'exmet sadwaqasof qatarliqlarning qollashliri we yardemlirige érishken. U, mezkur bölüm 1986-yili Uyghurshunasliq institutigha özgergendin kéyinmu dawamliq shu yerde xizmet qilip, 1990-yili pénsiyige chiqqan. 

Almutadiki sulaymanof namidiki sherqshunasliq instituti Uyghurshunasliq merkizining bash ilmiy xadimi doktor ablet kamalofning éytishiche, batur ershidinofning hayat musapiliride uning ötken esirning 40-yilliri Uyghur élide partlighan milliy-azadliq heriketke qatniship, sherqiy türkistan jumhuriyiti milliy armiyiside ötigen xizmetliri özgichilikke igidur. U milliy armiye shtabida xizmet qilghan we köp tarixi shexsler, mesilen milliy armiye bash qomandani général léyténant is'haqbék munonof, milliy inqilab rehbiri exmetjan qasimi, milliy armiye polkowniki muhemmed'imin iminof we bashqa onlighan meshhur tarixiy shexsler bilen uchrashqan.

Batur ershidinof 2000-yillarda 1944-1949-yilliridiki milliy azadliq inqilab, bolupmu 1945-1947-yilliri arisida exmetjan qasimi qatarliq milliy inqilab rehberlirining mes'ud sabiri, muhemmed imin bughra, eysa yüsüp aliptékin qatarliq “Üch ependi” bilen bolghan öz'ara munasiwetliri we ularning ghayiliri heqqide mexsus kitab neshr qildurup, shu dewrni chüshinishke belgilik tesir körsetken idi.

Batur ershidinof 1990-yili, qazaqistan penler akadémiyisidin dem élishqa chiqqan bolsimu, lékin u tetqiqat ishlirini toxtatmay, yene üzlüksiz élip barghan. U, mexsus Uyghur éghiz edebiyati, bolupmu Uyghur dastanliri heqqide tetqiqat élip bérip bu heqte kitablirini chiqarghan we bir qisim maqalilerni élan qilghan. Yéqinqi yillarda uning “On ikki muqam heqqide”, “20-Esir Uyghuristan namayendiliri”, üch tomluq “Uyghur bedi'iy tepekkur tarixi” namliq monografiyeliri neshr qilinip tarqitilghan.

Batur ershidinof öz nöwitide yene közge körün'gen sha'ir idi, u qazaqistan yazghuchilar ittipaqining ezasi bolghan. Uning tunji shé'irlar toplimi 1957-yili ürümchide neshr qilin'ghan. 1960-2000-Yilliri qazaqistandimu besh toplimi we dastani neshrdin chiqqan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.