Batur ershidinof: men shahit bolghan we bilgen sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabi (2)

Muxbirimiz ümidwar
2018.08.02
Batu-Ershidinof-02.jpg Batur-ershidinof (axirqi qatarda ongdin birinchi) Uyghurshunas alimlar bilen birge. 1970-80-Yillar.
RFA/Oyghan

Batur ershidinof: biz inqilabimizning ghelibisi üchün sowét ittipaqigha yölinishke mejbur bolghan iduq

2018-Yili, 13-iyul küni qazaqistanning almuta shehiride 92 yéshida wapat bolghan 20-esirning ikkinchi yérimidin kéyin Uyghur diyari we qoshna ottura asiyadiki Uyghur ziyaliyliri arisida tonulghan merhum batur ershidinof 1944-1949-yillardiki milliy azadliq inqilabning aktip qatnashquchisi we milliy armiye ofitséri idi. 

Batur ershidinof hayat waqtida özi hayat kechürmishliri, bolupmu 1944-1949-yillardiki milliy azadliq inqilabqa qatniship, milliy armiye we kéyinki 5-korpus, 13-déwiziyiside xizmet ötigen 8 yilliq herbiy hayatida körgenliri, bilgenliri we hés qilghanlirini bayan qilghan idi.

Batur ershidinof öz söhbetliride mexsus 1944-1949-yillardiki sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabi, yeni xitay hökümiti teripidin “Üch wilayet inqilabi” dep atalghan inqilabning eyni waqittiki sowét ittipaqi bilen bolghan munasiwetliri, milliy inqilabchilarning néme üchün sowét ittipaqining her türlük yardemlirige tayan'ghanliqi, sowét ittipaqining milliy armiyining herbiy heriketliridiki roli we bashqilar heqqide toxtalghan.

U, elixan töre, exmetjan qasimi qatarliq inqilab rehberliri néme üchün sowét ittipaqigha tayandi? sowét ittipaqining qollishi we herbiy yardemlirisiz bu inqilabning istiqbali qandaq bolushi mumkin idi? dégen mesilining kéyinki waqitlarda xelq ichide da'im hem izchil muhakime témisi bolup kéliwatqanliqi, bu mesilide ikki xil qarash, yeni biri elixan töre, exmetjan qasimi qatarliqlarning sowét ittipaqigha tayinishi xata bolghan, ular eslide sowét ittipaqining yardimini almasliqi kérek idi deydighan qarash bilen sowét ittipaqining qollishi we yardimisiz azadliqni qolgha keltürüsh mumkin emes idi deydighan qarashning mewjutluqi heqqide toxtilip, özining ikkinchi xil qarashqa qoshulidighanliqini bildürüp mundaq dédi: “Inqilabta sowétning tesiri heqiqeten zor idi. Némishqa sowétqa yölinisiler dégen gepler bolidu. U waqitta sowét ittipaqigha yölenmek turup inqilab qilish mumkin emes, sewebi؛ pütün qoralni bulardin alimiz, sétiwalimiz. U, uningdin kéyin qoshnimiz. Biz orus dégen bilen bizge kelgenler, asasen ottura asiyadiki türkiy xelqler idi, sowéttin Uyghurlarmu keldi, qazaq, özbék, qirghizlar köp idi, elwette oruslarmu bar idi. Omumen shu waqitta bir nezeriye chiqqan, yeni shinjangda inqilab qilish üchün bir chetning yardimi we tesirige tayanmay bolmaydu dégen, sewebi gomindang küchlük, biz ajiz. Bizning qolimizda héchnéme yoq, shunga chetning tesirige tayinishimiz kérek idi, chet kim? chet sowét ittipaqi idi, yeni bu, özbékistan, qirghizistan we qazaqistan idi. Ular sowét ittipaqi déyiletti. Sowét ittipaqimu sap shularni, shu milletlerni ewetti. Sowét ittipaqi qoshningiz, ularsiz inqilab qilghili bolmaytti. Hemme yardem shu yaqtin kéliwatqan, shunga elwette uning bezi tüzümlirinimu qobul qilishqa mejbur bolduq”. 

Uning éytishiche, bu inqilabning béshidila sowét ittipaqi inqilabchilargha herbiy we meniwi yardemlerni körsetti. Bolupmu herbiy yardemler sani köp, qoralliri xil we muntizim xitay gomindang armiyisige qarshi urushta ghelibe qilishtiki achquchluq rollarning biri boldi. Bu herbiy yardemler, bolupmu eskiriy jehettiki hem qoral-yaraq, oq-dora jehetlerdiki yardemler ene shu eng jiddiy jing we shixu urushlirida öz rolini jari qildurdi, elwette, buningda milliy armiyining Uyghur, qazaq we bashqa milletlerdin bolghan jengchilirining qehrimanliqi, azadliq üchün özini pida qilish rohi hel qilghuch amil idi. Batur ershidinof bu heqte: “Ruslar, yeni rus déginimiz, sowét ittipaqi dégenliktur, urush mezgilide rus, özbék, qazaq, qirghiz, Uyghurlar kélip, qoshunlardiki töwini izwottin tartip komandirliqni shular béjirdi. Bolupmu shixu we jing urushida tirkishish éghir boldi, on nechche kün'giche ya ular alalmidi, ya biz alalmiduq, axiri sowét qizil eskerliri tanka we zembirekler bilen bir kéchidila kirip jengge qatniship chiqip ketti, jengde düshmenni yengduq, xitaylar qéchip ketti. Lékin bularning hemmisi mutleq mexpiy heriket idi, sowét ittipaqi özining fashizmgha qarshi ittipaqdashliri, amérika, en'gliye qatarliq döletlerdin bu ishni yoshurghanidi” dédi.

Lékin, sowét ittipaqi qoral-yaraq yardemlirining köpinchisini heqsiz bermigen bolup, sherqiy türkistan hökümiti qorallar, oq-dorilar üchün heq töligen we qoy-kala, at, qoy yungi, tére qatarliq charwichiliq mehsulatlirini bergen. Emma sowét terep 1946-yili, bitim munasiwiti bilen herbiy xadimliri we qoral-yaraqlirini élip chiqip ketken. Batur ershidinof: “Ular qoralliri, yeni, zembirek, zénit pilimot we bashqilarni élip chiqip ketti. Xelq buningdin narazi bolup, ‚ biz bularni sétiwalsaq, pul bergen, qoy bergen tursaq némishqa élip kétidu dégende bizning bashliqlar qoygha chüshlük qorallar qép qaldi, qalghanlirini élip chiqip ketti‛ dégen iken. Qolimizda xitaydin olja alghan qorallar qalghan bolup, bularning köpi miltiq idi, yapon miltiqimu bar idi. Emma bizde oq yoq bolghanliqi üchün oqlarni ruslardin sétiwélip ishlettuq” deydu. 

Batur ershidinofning éytishiche, sowét ittipaqi hökümiti milliy inqilabchilarning 100 ming kishilikke yéqin xitay armiyisige qarshi küresh qilip, wetenning azadliqini qolgha keltürüshte sowét ittipaqining yardimi we qollishigha tayinish yolini tutushidin paydilinip, inqilabning siyasiy teqdiride kontrol qilish we tesir körsitish imkaniyitige ige bolghan idi. Enqerediki hajiteppe uniwérsitéti tarix dotsénti, 1944-1949-yillardiki milliy azadliq inqilab we xelq'ara munasiwet heqqide tetqiqat élip barghan doktor erkin ekrem batur ershidinofning pikrige qoshulush bilen uni toluqlap, sowét ittipaqining herbiy yardemlerdin bashqa yene pütün organlargha özining meslihetchilirini ewetkenliki, bularning sherqiy türkistan, yeni üch wilayet hökümitige küchlük tesir körsetkenlikini tekitlidi.

Batur ershidinof, 1946-yilidin 1949-yilighiche bolghan ariliqta milliy armiye bash qomandanliq shtabida ishligen we bayandaydiki milliy armiye ofitsérlar mektipining oqutquchisi süpitide ofitsérlargha siyasettin ders bergen. U bu jeryanda milliy armiye bash qomandani général léyténant is'haqbék munonof, milliy inqilab rehbiri exmetjan qasimi qatarliqlar bilen uchrashqan shuningdek milliy armiye we hökümetning bashqa köpligen yuqiri hem ottura derijilik rehbiriy kadirliri bilen söhbetdash, sepdash bolghan idi. Batur ershidinof, 1961-yili, sowét ittipaqigha köchüp kétip, hayatini almutada ilmiy tetqiqat we edebiy ijadiyetler bilen ötküzüp, 2018-yili, 13-iyul küni wapat boldi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.