Batur ershidinof: men shahit bolghan we bilgen sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabi (3)

Muxbirimiz ümidwar
2018.08.09
Batur-ershidinof-01.jpg N jumhuriyitining milliy armiye ofitsérliridin biri, alim we yazghuchi batur ershidinof.
RFA/Oyghan

Yashlar teshkilati we xelq inqilabi partiyesining tarqitiwélishi heqqide

1949-1944-Yilliri Uyghur diyarida yüz bergen milliy azadliq inqilabi jeryanida sherqiy türkistan jumhuriyiti hakimiyiti qurulup, özining herbiy-siyasiy, ijtima'iy, soda-iqtisadiy, edliye, medeniyet-ma'arip qatarliq türlük sahelerdiki bashqurush sistémisini berpa qilip, özini-özi idare qildi. Ene shu milliy azadliq inqilab jeryanida yene türlük ijtima'iy-siyasiy, ammiwi teshkilatlar, partiyeler qurulup, öz pa'aliyetlirini élip bardi. Ammiwi jem'iyetler ichide edebiyat-sen'etchiler jem'iyiti, herbiy mejruhlar jem'iyiti, xanim-qizlar jem'iyiti qatarliqlar pa'aliyet qilghandin bashqa yene ammiwi-siyasiy teshkilatlar we partiyelerdin sherqiy türkistan inqilabchil yashlar teshkilati, xelq inqilabi partiyesi wekil xaraktérliktur. 

Inqilab bashlinish aldida ghulja shehiride milliy azadliq inqilabqa rehberlik qilidighan “Azadliq teshkilati” pa'aliyet qilghan bolup, mezkur teshkilat 1944-yili, 12-noyabir küni sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümiti qurulush bilen jem'iyet ezaliri hakimiyet bashqurush ishlirigha qatniship, jem'iyet öz wezipisini ada qilip bolghan idi.

Shuningdin kéyin qurulghan eng chong, teshkilatchanliqi yuqiri, mukemmel nizamnamisige ige siyasiy teshkilat-sherqiy türkistan jumhuriyiti inqilabchil yashlar teshkilatidur. Tarixi menbelerge qarighanda mezkur teshkilat 1945-yili, 11-ayning 15-küni ghulja shehiride qurulghan. Bu teshkilatqa eyni waqittiki sherqiy türkistan jumhuriyiti teshwiqat ishliri mes'uli abdukérim abbasof re'is, seydulla seypullayof mu'awin re'is bolup saylan'ghan, 11 kishilik merkizi ijra'iye komitét tesis qilin'ghan. Shu waqittiki milliy armiye ofitséri batur ershidinofmu mezkur yashlar teshkilatigha eza bolghan idi. Uning éytishiche, bu teshkilatqa kirish üchün iltimas sunush, jedwel toldurush, testiqlan'ghandin kéyin bolsa qesem bérish usuli qollinilatti. 

Sherqiy türkistan inqilabchil yashlar teshkilati téz arida pütün üch wilayetke kéngeygen, eza sanlirimu téz köpeygen we kücheygen teshkilatqa aylandi. 1946-Yili, 7-aydin kéyin bolsa qeshqer, ürümchi, turpan we bashqa jaylardimu yoshurun pa'aliyet élip bardi. Uning ezalirining sani 14mingdin éship ketken shuningdek mexsus “Küresh”, “Inqilabchil yashlar” namliq zhurnal we gézitlirini chiqarghan idi. 

Batur ershidinofning éytishiche, mezkur teshkilat yashlarning milliy azadliq we hörlük üchün küresh qilishqa teshkillinish we oyghinishni teshebbus qilghanliqi üchün jumhuriyet re'isi elixan töre bu teshkilatni qollisimu, emma mezkur teshkilat rehberliri kéyin waqitlarda elixan törige anche boysunmay özining bitimni qollash pozitsiyisi boyiche pa'aliyetlirini dawamlashturghan؛ batur ershidinof: “Bu teshkilat musteqilliq üchün küresh qilish sözining ornigha xitay mustemlikichilirige qarshi azadliq kürishi qilish dégen ibarini ishlitetti, bu teshkilat 1946-yili, 7-ayda bashqurush sistémisida özgirish qilip, abdukérim abbasof ürümchige ketkendin kéyin seypullayéf re'is bolghandin kéyin pütünley exmetjan qasimining bitim heqqidiki meydanini qollash pozitsiyiside pa'aliyet qildi” deydu.

Bu mezgilde, yashlar teshkilatidiki rehbiriy shexsler asasida yéngi bir partiye qurulghan bolup, bu partiye “Xelq inqilabi partiyesi” dep ataldi. Tarixi menbelerge qarighanda mezkur partiye 1946-yili 5-aylarda ghuljida mexpiy qurulghan bolup, mezkur partiyeni yashlar teshkilati re'isi abdukérim abbasof, mu'awin re'isi seydulla seypullayéf hem seypidin eziz, muhemmed'imin iminof, es'het is'haqof, enwerxan baba, abdulla zakirof qatarliq 6 kishi birlikte qurup chiqip öz ezalirini asta-asta köpeytken. Batur ershidinofning eslishiche, bu partiye pütünley mexpiy partiye bolup, u exmetjan qasimi we bashqa rehberlerdin xali tutulghan, ezalirimu mexpiy köpeytilgen idi.

Batur ershidinofning éytishiche, 1946-yili, 7-ayda birleshme hökümet qurulup, abdukérim abbasof, seypidin eziz qatarliqlar exmetjan qasimi bilen birge ürümchide birleshme hökümette wezipe tapshuruwalghandin kéyin, “Xelq inqilabi partiyesi” ning pa'aliyetliri ürümchige kéngeygen. Abdukérim abbasof qatarliqlar ürümchidiki “Kommunizmchilar ittipaqi”, “Küresh jem'iyiti” dep atalghan teshkilatlargha eza bir qisim xitay kommunist yer asti teshkilat ezaliri bilen hemkarliship pa'aliyet qilghan idi.

Seypidin eziz, enwerxan baba qatarliq “Xelq inqilabi partiyesi” rehberlik guruppisi ezalirining kéyinki waqitlarda yazghan eslimilirimge qarighanda ular ürümchide ‚ xelq inqilabi partiyesi” dégen namni “Xelqchil inqilabi partiye” dep özgertken, lékin 1947-yili, 7-8-aylarda birleshme hökümet buzulghanda mezkur partiye merkizi komitéti yene ghuljigha yötkelgende li teyyü, chén shixu'a qatarliq bir qanche neper xitay partiye ezalirimu ghuljigha bérip turghan. 

“Xelq inqilabi partiyesi” esli sowét ittipaqi tereptinmu, jem'iyettinmu mexpiy tutulghan partiye bolup, kéyinche sowét ittipaqi terep bu ishtin xewer tapqan we melum mezgil süküt qilghan. Batur ershidinofning éytishiche, “Xelq inqilabi partiyesi” ning nishanida musteqilliq yoq idi. U, peqet milliy birliksep partiyesidin ibaret idi. 

Batur ershidinofning éytishiche, wehalenki, exmetjan qasimi, meyli yashlar teshkilati, meyli xelq inqilabi partiyesi bolsun her ikkilisige eza emes idi. Batur ershidinofning éytishiche, exmetjan qasimi abdukérim abbasof qatarliqlar bashchiliqidiki “Xelq inqilabi partiyesi” ning pa'aliyetlirige chek qoyghan bolup, kéyinki waqitlarda bu partiyeni cheklesh pozitsiyeside boldi. Bu partiye mesiliside abdukérim abbasof bilen exmetjan qasimi arisida ziddiyet kélip chiqqan, exmetjan qasimi ularning boysunushi heqqide agahlandurush bergen. 

1948-Yili 8-ayning 1-küni ghulja shehiride exmetjan qasimi qatarliq milliy azadliq inqilab rehberliri we her sahege tewe zatlar, ziyaliylar wekillirining ishtirakida pütün Uyghur diyaridiki milliy azadliq inqilabqa rehberlik qilidighan yéngi bir ammiwi-siyasiy teshkilat “Ittipaq” teshkilati quruldi. Batur ershidinofning éytishiche, netijide “Xelq inqilabi partiyesi” pütünley tarqitiwétildi, uning bezi bashliqliri “Ittipaq” qa kirdi. “Sherqiy türkistan inqilabchil yashlar teshkilati” ayrim teshkilatliq ornidin qaldurulup, peqet “Ittipaq” ning yashlar bölümige aylandurulushi bilen öz pa'aliyitini dawamlashturdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.