10-Nöwetlik “Xelq'araliq büyük türk tili qurultiyi” sarayéwada ötküzüldi
2015.10.04
Bosniye- hérzégowinaning paytexti sarayéwada 10-nöwetlik “Xelq'araliq büyük türk tili qurultiyi” ötküzüldi. Bilkent uniwérsitéti, sarayéwa uniwérsitéti, yunus emre instituti, türkiye-ezerbeyjan dostluq hemkarliq wexpi teripidin uyushturulghan bu qurultay 9-ayning 28-künidin 30-künigiche dawamlashti. Sarayewa uniwérsitétining pelsepe pakultétida sa'et 10’da bashlighan échilish murasimida sarayewa uniwérsitétining mudiri muherrem awdispahik, türkiyening bosniye herzegowina elchisi jihad erginay, türkiye ezerbeyjan dostluq hemkarliq wexpining re'isi enwer hasanoghlu qatarliq mes'ul kishiler muhim söz qildi. Échilish murasimidin kéyin türkiye, ezerbeyjan, qazaqistan, qirgthizistan qatarliq döletlerdin kelgen 147 ilim adami yette gruppigha bölünüp ilmiy doklatlirini oqup ötti. Qurultayda biwasite Uyghur tili we medeniyiti bilen munasiwetlik alte ilmiy doklat oquldi. Bulardin türkiye ege uniwérsitétining oqutquchisi profesor alimjan ynayetning “1930-Yillardiki sherqiy türkistan metbu'at tilide türkiye türkchisining tesiri”, afyon kojatepe uniwérsitétining oqutquchisi dotsént doktor exmet qaraman ependining “Uyghur maqal-temsilliride ayallar”, ghazi uniwérsitétining oqutquchisi dotsént doktor aysun demirez günerining “Hazirqi zaman Uyghur tili shiwiliride r tawushining özgirish ehwali”, eskishehir osman'ghazi uniwérsitétining oqutquchisi dotsént doktor ferruh aghja ependining “Ma'itrisimit nom bitig misalida qedimki Uyghur tilidiki yiltizdash jüp sözler”, ayshe qilichning “An-tsangning shé'irliridiki rewish rolida ishlitilgen sözler” mawzuluq ilmiy doklatliri küchlük diqqet qozghidi.
“1930-Yillardiki sherqiy türkistan metbu'at tilide türkiye türkchisining tesiri” namliq doklatta 1930-yillarda qeshqerde chiqirilghan “Sherqiy türkistan hayati”, “Erkin türkistan” we “Yéngi hayat” namliq gézitlerning tilide körülgen türkiye türkchisige a'it amillar üstide toxtilindi. Maqalide éytilishiche, mezkur gézitlerning tilida türkiye türkchisige a'it nurghun amillar bolup, bularni isimler, pé'illar, süpetler, baghlighuchilar, turaqliq ibariler we bashqa ipadiler dégendek gruppilargha ayrip körsitish mumkin. Doklatta bayan qilinishiche, eyni chaghdiki gézitlerde dölet namliri türkiye türkchisidiki shekli boyiche ishlitilgen. Mesilen “Almanya”, “Inggiltere”, “Majaristan”, “Fransa”, “Jezayir”, “Iswech”, “Belchika” dégen dölet namliri köp qollinilghan. Bulardin bashqa yene isimlardin “Abone”, “Ordu”, “Gümrük”, “Sharqi”, “Telewizyon”, “Kardesh”؛ süpetlerdin “Alchaq”, “Chok”, “Shashqin”, “Serseri”, “Eski”, “Gench”؛ pé'illardin “Charpishmaq”, “Olmaq”, “Chalishmaq”, “Chabalamaq”, “Choghalmaq”, “Ughrashmaq” dégen sözler qollinilghan.
Mezkur gézitlerning tilida yene “Taraluw”, “Anglashuw”, “Kélishuw”, “Ishlewchi”, “Oquw”, “Saylaw” qatarliq tatarche sözlermu bar iken. Maqalide déyilishiche, türkiye türkchisige a'it bu amillar kéyinki mezgillerde élip bérilghan pantürkizmge qarshi herikette Uyghur tilidin pütünley chiqirip tashlan'ghan.
Qurultayda ghulghula qozghighan ilmiy doklatlarning biri exmet qaraman ependining “Uyghur maqal-temsilliride ayallar” mawzuluq doklatidur. Melum bolghandek, Uyghur maqal-temsilliride ayallar heqqide ijabiy we selbiy hökümler bar. Exmet qaraman ependi doklatida bu xil ehwalning sewebliri üstide toxtalghan. U bu heqte toxtilip munda dédi:
“Uyghur maqal-temsilliridiki ayallar bilen munasiwetlik yüz ellik maqal-temsil ichide on sekkiz maqal-temsilde ayallar heqqide ijabiy höküm bérilgen. Bu maqal-temsillerde ayallar öyning hüsni, nazuk we muqqedes bir barliq dep bayan qilin'ghan. Ayallar heqqide selbiy höküm bérilgen maqal-temsillerde ayallarning quwlighi, ishinishke bolmaydighanliqi we betxejliki bayan qilin'ghan. Uyghur maqal-temsilliride körülgen ayallar heqqidiki bu hükümlerning köp qismi qutaghubilikte otturigha qoyulghan közqarashlar bilen oxshashliqqa ige. Qedimki türklerde haqanning yénida orun alghan ayallarning ikkinchi orun'gha chüshüp qélishi we öyge mehkum qilip qoyulushi yat medeniyetlerning tesiri bilen bolghan bolushi mumkin.”
Qedirlik anglighuchilar, bu qétimqi qurultayning meqsiti néme dégen so'alimizgha profesor doktor zéki qaymaz ependi mundaq jawab berdi:
“10-Nöwetlik xelq'araliq büyük türk tili qurultiyining meqsiti türk tilining öz bayliqini otturigha chiqirish, türk tilining dunya tilliri arisidiki ornini yuqiri kötürüsh, türk tili bilen munasiwetlik özgirishlerni muzakire qilish we yéngi ehwallar heqqide munazire yürgüzüshtin ibaret.”
Bu meqset boyiche tertiplengen mezkur qurultay ghelibilik ayaghlashti. Qurultayda biwasite we wasitilik halda Uyghur tili we medeniyiti üstide toxtalghan nurghun ilmiy doklatlar oqulup ötti.