Чар русийәниң 1871‏-йили илини бесивелиши

Или султанлиқиниң султани елахан султан.

Тарихи мәлуматларға қариғанда, чар русийә 19-әсирниң иккинчи йеримида оттура асияни бесивелиш мәқситидә һәрбий һәрикәтләрни актип елип барди. У өз алдиға, биринчи нөвәттә, қоқән, бухара, хивә вә қазақ ханлиқлирини йоқитип, уларниң земиниға, тәбиий байлиқлириға игә болуш вәзиписини қойди. Русийә мәзкур ханлиқлар арисидики ихтилаптин пайдилинип, өзиниң яхши қоралланған армийәсини ишқа салған иди.

Чар русийә һөкүмити йәнә оттура асия районини ишғал қилиш җәрянида, 1871-йилиниң яз пәслидә, 1864-йили йүз бәргән қозғилаң нәтиҗисидә қурулған или султанлиқини йоқитип, или вадисини ишғал қиливалди.

Қазақистан уйғур тарихчиси давут исийефниң “йәттишәһәр уйғур дөлити” мавзулуқ китабида ейтилишичә, русийә илини бесивелишта үч мәқсәтни көзлиди: биринчи, или вилайитиниң йәттишәһәр уйғур дөлитигә қошулуп кетишигә йол қоймаслиқ. Иккинчи, уйғур, туңган, қазақ вә башқа хәлқләрниң азадлиқ һәрикитини бастурушта манҗу-хитай һөкүмитигә ярдәм көрситип, хитайда өз тәсирини күчәйтиш. Үчинчи, или уйғур султанлиқини йоқитип, чар падишаһ һөкүмити йеңидин бесивалған оттура асия хәлқлиридә миллий-азадлиқ һәрикити туйғулириниң ойғинишиға йол қоймаслиқ.

Давут исийефниң йезишичә, 1864-йили илидики уйғур, туңган қатарлиқ хәлқләрниң чиң сулалисигә қарши қозғилиңи ғәлибә қилип, или таранчи-уйғур султанлиқи қурулған вә 1867-йилидин башлап, бу султанлиқни әлахан султан идарә қилип, русийәгә қарши сиясәт қолланған. Бу вақитта тәңри тағлириниң җәнубидики қозғилаңлар нәтиҗисидә, яқупбәг рәһбәрликидә йәттишәһәр дөлити қурулған иди.

Қазақистандики сулаймоноф намидики шәрқшунаслиқ институтиниң илмий хадими, тарихчи абләт камалофниң қаришичә, или султанлиқиниң русийә тәрипидин ишғал қилинип, йимирилишигә бир нәччә ташқи вә ички әһваллар сәвәб болди. Биринчидин, или султанлиқи “чоң оюнниң”, йәни русийә вә әнглийә оттурисидики риқабәтчиликниң қурбаниға айланған. Абләт камалоф бу мәсилидә русийә вә әнглийәниң “йәттишәһәр дөлити”гә тутқан сияситиниңму тәсир көрсәткәнликини оттуриға қоюп, мундақ деди: “дәл шу вақитта йәттишәһәр дөлити һиндистан арқилиқ әнглийә билән йеқинлишишқа башлиған, әнглийә яқупбәг билән дипломатийәлик мунасивәтләрни орнитиш йоли тутқан. Бу йәрдә шуни һесабқа елиш керәкки, 1871-йили русийә техи қоқән ханлиқини бесивалмиған иди. Иккинчидин, или султанлиқи қисқа вақит ичидә техи мустәһкәм һакимийәтни қуруп, башқа аһалиләрниң, йәни, әң алди билән туңганларниң қоллап-қуввәтлишигә игә болмиған. Русийә һакимийити үчүн мушу районда яшаватқан башқа милләтләрни әлахан султанға қарши қоюш оңайға чүшти. Русийә мана шуниңдин пайдиланди. Мәсилән, колпаковский өзиниң или вилайити аһалисигә қилған мураҗитидә барлиқ хәлқләрни таранчи һакимийитигә қарши көтүрүлүшкә чақирған”.

Абләт камалофниң көрситишичә, йәнә бир тәрәптин, или султаниниң әтрапида бирлик болмиған һәм униң дүшмәнлириму көп болған. Мәсилән, султанниң йеқинлиридин бири болған бушри җәлилоф шу вақитта руслар бесивалған сүйдүңгә берип, русийә генерали колпаковский билән учришип, униңға муһим хәвәрләрни йәткүзгән.

Бу җәрянда қошна или султанлиқи билән русийә арисидики мунасивәтләр барғансери җиддийләшкән иди.

Русийә тарихчиси владимир моисейефниң “русийә вә хитай мәркизий асияда” намлиқ китабида русийә билән или султанлиқи оттурисидики мунасивәтләрниң җиддийлишишигә чегра маҗиралириниң сәвәб болғанлиқи көрситилгән. Бу вақитта йәнә аһалә арисида гоя әлахан султан билән яқупбәг оттурисида русийәгә қарши һәрбий иттипақ имзаланғанлиқи һәққидики миш-мишлар таралған иди.

Мәзкур китабта ейтилишичә, бу әһваллар русийә һөкүмитини қаттиқ биарам қилишқа башлиған. Бу җәрянида қазақлар арисидики русийәгә қарши кәйпияттики тазабек көп сандики қазақларни башлап, или султанлиқи тәвәсигә қечип бариду, русийә генерали колпаковский көп қетим әлахан султанға әлчи әвәтип, тазабекни қайтуруп беришни тәләп қилған болсиму, әмма у бу тәләпни рәт қилиду.

Нәтиҗидә, колпаковский тазабекни тутуш нами астида или султанлиқиға қошун әвәткән болуп, нәтиҗидә рус әскәрлири билән или султанлиқи қошуни арисида мазар, ақкәнт, қорғасқа охшаш районларда җәң йүз бериду. Демәк рус қошуни пәқәт 1871-йили 22-июнда или султанлиқи пайтәхти ғулҗиға кирәлигән болуп, бу күни әлахан пүткүл қорал-ярақ һәм башқиму мүлүклирини рус әскәрлиригә тапшурди.

Әлахан султан немә үчүн ахириғичә қаршилиқ көрсәтмиди? абләт камалоф мубада султан қаттиқ қаршилиқ уюштурған болсиму, мундақ кичик султанлиқниң русийә империйәсиниң қудрәтлик һәрбий күчигә қарши туруши мумкин әмәсликини илгири сүрүп, мундақ дәйду: “у вақитта русийә дунядики күчлүк дөләтләрниң бир болған. Йәнә бир нәрсини унтумаслиқ керәк, йәни русийәгә қоқән ханлиқини бесивелиш, шундақла хивә вә бухара ханлиқлириниму өзигә қаритивелиш қийин болмиди. Или султанлиқиға қариғанда, бу ханлиқларниң мустәқиллиқи узун әсирләр бойи мәвҗут болуп кәлгән. Шуниң үчүн әлахан султан русийәгә баш егишни тоғра көрүп, һаҗәтсиз қан төкүшниң алдини алди. Буниңдин ташқири, или вилайити даим русийәниң йәттису вилайити билән иқтисадий вә мәдәний алақиләрдә болуп кәлгән. Шуниң үчүн русларниң илини идарә қилиши бу өлкигә хели тәрәққият елип келиши зөрүр иди. Әслидиму шундақ болди. Русийә империйәси или өлкисидә болуслуқларни қуруп, өзлириниң ақсақаллирини бәлгиләп, бу йәрдә өзини-өзи башқуруш түзүмини орнатқан иди”.

Русийәниң или вилайитини ишғал қилиши он йилға, йәни 1871-йилдин 1881-йилғичә созулди. Тарихчи зулпийә кәримованиң тәкитлишичә, или уйғурлири рус әскәрлирини таҗавузчилар сүпитидә көргән иди. Зулпийә кәримова, русийәниң или вилайитини бесивелиш арқилиқ өзиниң мәркизий асиядики таҗавузчилиқ сияситини йәнә бир қетим намаян қилған болсиму, лекин он йил ичидә бу өлкидә бәзи өзгиришләрниң йүз бәргәнликини оттуриға қоюп, мундақ деди: “русийә илини бесивелиш арқилиқ өзиниң пәқәт сиясий мәнпәәтлиринила әмәс, бәлки иқтисадий мәсилилириниму һәл қилишни көзлиди. Илгири, йәни или султанлиқи дәвридә әлахан султан русийә билән тинчлиқ алақилирини сақлиған болсиму, әмма рус содигәрлириниң илиға киришигә, һәтта бу әлдин русийәгә ашлиқ вә башқиларниң елип чиқирилишиғиму йол қоймиған иди. Русийә или вилайитини бесивелиши биләнла султанлиқниң бу қанун-қаидилири күчидин қалдурулди. Русларниң он йил давамида или өлкисидә болуши бу йәргә бәзи иҗабий өзгиришләрни елип кәлди, дәп ейтишқа болиду. Русийә өз мәнпәәтлирини көзлигән һалда илида банкиларни, дуканларни, мәктәпләрни, дохтурханиларни вә башқиларни салди. Бу, әлвәттә, йәрлик аһалиниң турмушини аз болсиму яхшилиған иди. 1879-Йилниң күз айлирида түзүлгән ливадийә шәртнамисгә бинаән или вилайитиниң көп қисми хитайға қайтуруп берилидиған, он йил давамида чиққан чиқимлар русийәгә төлинидиған болған иди. Бу йәрдә шундақла рус әскәрлириниң бу әлдин чиқирилиш тәртипиму қарар қилинди. Лекин бу шәртнамигә хитай қол қоймиди”.

Зулпийә кәримованиң ейтишичә, 1881-йилниң феврал ейида русийә вә хитай оттурисида түзүлгән “петербург шәртнамиси”да илгирики “ливадийә шәртнамиси”ниң бәзи маддилири сақлинип қалған болуп, бу икки империйә ақивәттә бир келишимгә кәлгән вә русийә илини чиң империйәсигә тапшуруп бәргән һәм буниң нәтиҗисидә, или уйғурлириниң аммиви йосунда русийә тәвәсигә, йәни һазирқи қазақистанниң йәттису вадилириға көчүш вәқәси йүз бәргән иди.

Русийә или вилайитини ишғал қилиш җәрянида бу өлкиниң сиясий, иқтисадий, һәрбий, җуғрапийилик әһвалини, җәмийәт түзүлүшини, аһалә тәркибини яхши тәтқиқ қилди вә материялларни топлиди.