Char rusiyening 1871‏-yili ilini bésiwélishi

Ili sultanliqining sultani élaxan sultan.

Tarixi melumatlargha qarighanda, char rusiye 19-esirning ikkinchi yérimida ottura asiyani bésiwélish meqsitide herbiy heriketlerni aktip élip bardi. U öz aldigha, birinchi nöwette, qoqen, buxara, xiwe we qazaq xanliqlirini yoqitip, ularning zéminigha, tebi'iy bayliqlirigha ige bolush wezipisini qoydi. Rusiye mezkur xanliqlar arisidiki ixtilaptin paydilinip, özining yaxshi qorallan'ghan armiyesini ishqa salghan idi.

Char rusiye hökümiti yene ottura asiya rayonini ishghal qilish jeryanida, 1871-yilining yaz peslide, 1864-yili yüz bergen qozghilang netijiside qurulghan ili sultanliqini yoqitip, ili wadisini ishghal qiliwaldi.

Qazaqistan Uyghur tarixchisi dawut isiyéfning “Yettisheher Uyghur döliti” mawzuluq kitabida éytilishiche, rusiye ilini bésiwélishta üch meqsetni közlidi: birinchi, ili wilayitining yettisheher Uyghur dölitige qoshulup kétishige yol qoymasliq. Ikkinchi, Uyghur, tunggan, qazaq we bashqa xelqlerning azadliq herikitini basturushta manju-xitay hökümitige yardem körsitip, xitayda öz tesirini kücheytish. Üchinchi, ili Uyghur sultanliqini yoqitip, char padishah hökümiti yéngidin bésiwalghan ottura asiya xelqliride milliy-azadliq herikiti tuyghulirining oyghinishigha yol qoymasliq.

Dawut isiyéfning yézishiche, 1864-yili ilidiki Uyghur, tunggan qatarliq xelqlerning ching sulalisige qarshi qozghilingi ghelibe qilip, ili taranchi-Uyghur sultanliqi qurulghan we 1867-yilidin bashlap, bu sultanliqni elaxan sultan idare qilip, rusiyege qarshi siyaset qollan'ghan. Bu waqitta tengri taghlirining jenubidiki qozghilanglar netijiside, yaqupbeg rehberlikide yettisheher döliti qurulghan idi.

Qazaqistandiki sulaymonof namidiki sherqshunasliq institutining ilmiy xadimi, tarixchi ablet kamalofning qarishiche, ili sultanliqining rusiye teripidin ishghal qilinip, yimirilishige bir nechche tashqi we ichki ehwallar seweb boldi. Birinchidin, ili sultanliqi “Chong oyunning”, yeni rusiye we en'gliye otturisidiki riqabetchilikning qurbanigha aylan'ghan. Ablet kamalof bu mesilide rusiye we en'gliyening “Yettisheher döliti”ge tutqan siyasitiningmu tesir körsetkenlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Del shu waqitta yettisheher döliti hindistan arqiliq en'gliye bilen yéqinlishishqa bashlighan, en'gliye yaqupbeg bilen diplomatiyelik munasiwetlerni ornitish yoli tutqan. Bu yerde shuni hésabqa élish kérekki, 1871-yili rusiye téxi qoqen xanliqini bésiwalmighan idi. Ikkinchidin, ili sultanliqi qisqa waqit ichide téxi mustehkem hakimiyetni qurup, bashqa ahalilerning, yeni, eng aldi bilen tungganlarning qollap-quwwetlishige ige bolmighan. Rusiye hakimiyiti üchün mushu rayonda yashawatqan bashqa milletlerni elaxan sultan'gha qarshi qoyush ongaygha chüshti. Rusiye mana shuningdin paydilandi. Mesilen, kolpakowskiy özining ili wilayiti ahalisige qilghan murajitide barliq xelqlerni taranchi hakimiyitige qarshi kötürülüshke chaqirghan”.

Ablet kamalofning körsitishiche, yene bir tereptin, ili sultanining etrapida birlik bolmighan hem uning düshmenlirimu köp bolghan. Mesilen, sultanning yéqinliridin biri bolghan bushri jelilof shu waqitta ruslar bésiwalghan süydüngge bérip, rusiye générali kolpakowskiy bilen uchriship, uninggha muhim xewerlerni yetküzgen.

Bu jeryanda qoshna ili sultanliqi bilen rusiye arisidiki munasiwetler barghanséri jiddiyleshken idi.

Rusiye tarixchisi wladimir mo'iséyéfning “Rusiye we xitay merkiziy asiyada” namliq kitabida rusiye bilen ili sultanliqi otturisidiki munasiwetlerning jiddiylishishige chégra majiralirining seweb bolghanliqi körsitilgen. Bu waqitta yene ahale arisida goya elaxan sultan bilen yaqupbeg otturisida rusiyege qarshi herbiy ittipaq imzalan'ghanliqi heqqidiki mish-mishlar taralghan idi.

Mezkur kitabta éytilishiche, bu ehwallar rusiye hökümitini qattiq bi'aram qilishqa bashlighan. Bu jeryanida qazaqlar arisidiki rusiyege qarshi keypiyattiki tazabék köp sandiki qazaqlarni bashlap, ili sultanliqi tewesige qéchip baridu, rusiye générali kolpakowskiy köp qétim elaxan sultan'gha elchi ewetip, tazabékni qayturup bérishni telep qilghan bolsimu, emma u bu telepni ret qilidu.

Netijide, kolpakowskiy tazabékni tutush nami astida ili sultanliqigha qoshun ewetken bolup, netijide rus eskerliri bilen ili sultanliqi qoshuni arisida mazar, aqkent, qorghasqa oxshash rayonlarda jeng yüz béridu. Démek rus qoshuni peqet 1871-yili 22-iyunda ili sultanliqi paytexti ghuljigha kireligen bolup, bu küni elaxan pütkül qoral-yaraq hem bashqimu mülüklirini rus eskerlirige tapshurdi.

Elaxan sultan néme üchün axirighiche qarshiliq körsetmidi? ablet kamalof mubada sultan qattiq qarshiliq uyushturghan bolsimu, mundaq kichik sultanliqning rusiye impériyesining qudretlik herbiy küchige qarshi turushi mumkin emeslikini ilgiri sürüp, mundaq deydu: “U waqitta rusiye dunyadiki küchlük döletlerning bir bolghan. Yene bir nersini untumasliq kérek, yeni rusiyege qoqen xanliqini bésiwélish, shundaqla xiwe we buxara xanliqlirinimu özige qaritiwélish qiyin bolmidi. Ili sultanliqigha qarighanda, bu xanliqlarning musteqilliqi uzun esirler boyi mewjut bolup kelgen. Shuning üchün elaxan sultan rusiyege bash égishni toghra körüp, hajetsiz qan töküshning aldini aldi. Buningdin tashqiri, ili wilayiti da'im rusiyening yettisu wilayiti bilen iqtisadiy we medeniy alaqilerde bolup kelgen. Shuning üchün ruslarning ilini idare qilishi bu ölkige xéli tereqqiyat élip kélishi zörür idi. Eslidimu shundaq boldi. Rusiye impériyesi ili ölkiside bolusluqlarni qurup, özlirining aqsaqallirini belgilep, bu yerde özini-özi bashqurush tüzümini ornatqan idi”.

Rusiyening ili wilayitini ishghal qilishi on yilgha, yeni 1871-yildin 1881-yilghiche sozuldi. Tarixchi zulpiye kerimowaning tekitlishiche, ili Uyghurliri rus eskerlirini tajawuzchilar süpitide körgen idi. Zulpiye kerimowa, rusiyening ili wilayitini bésiwélish arqiliq özining merkiziy asiyadiki tajawuzchiliq siyasitini yene bir qétim namayan qilghan bolsimu, lékin on yil ichide bu ölkide bezi özgirishlerning yüz bergenlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Rusiye ilini bésiwélish arqiliq özining peqet siyasiy menpe'etlirinila emes, belki iqtisadiy mesililirinimu hel qilishni közlidi. Ilgiri, yeni ili sultanliqi dewride elaxan sultan rusiye bilen tinchliq alaqilirini saqlighan bolsimu, emma rus sodigerlirining iligha kirishige, hetta bu eldin rusiyege ashliq we bashqilarning élip chiqirilishighimu yol qoymighan idi. Rusiye ili wilayitini bésiwélishi bilenla sultanliqning bu qanun-qa'idiliri küchidin qalduruldi. Ruslarning on yil dawamida ili ölkiside bolushi bu yerge bezi ijabiy özgirishlerni élip keldi, dep éytishqa bolidu. Rusiye öz menpe'etlirini közligen halda ilida bankilarni, dukanlarni, mekteplerni, doxturxanilarni we bashqilarni saldi. Bu, elwette, yerlik ahalining turmushini az bolsimu yaxshilighan idi. 1879-Yilning küz aylirida tüzülgen liwadiye shertnamisge bina'en ili wilayitining köp qismi xitaygha qayturup bérilidighan, on yil dawamida chiqqan chiqimlar rusiyege tölinidighan bolghan idi. Bu yerde shundaqla rus eskerlirining bu eldin chiqirilish tertipimu qarar qilindi. Lékin bu shertnamige xitay qol qoymidi”.

Zulpiye kerimowaning éytishiche, 1881-yilning féwral éyida rusiye we xitay otturisida tüzülgen “Pétérburg shertnamisi”da ilgiriki “Liwadiye shertnamisi”ning bezi maddiliri saqlinip qalghan bolup, bu ikki impériye aqiwette bir kélishimge kelgen we rusiye ilini ching impériyesige tapshurup bergen hem buning netijiside, ili Uyghurlirining ammiwi yosunda rusiye tewesige, yeni hazirqi qazaqistanning yettisu wadilirigha köchüsh weqesi yüz bergen idi.

Rusiye ili wilayitini ishghal qilish jeryanida bu ölkining siyasiy, iqtisadiy, herbiy, jughrapiyilik ehwalini, jem'iyet tüzülüshini, ahale terkibini yaxshi tetqiq qildi we matériyallarni toplidi.