Chong aldamchiliq: xitay kompartiyesining milletler öz teqdirini özliri belgilesh hoquqi wedisidin yéniwélishi

Xitay kompartiyesi qurulghanliqining 100 yilliqi munasiwiti bilen xitay hökümiti nöwette peqet kommunistik partiyeningla pütün xitaygha tereqqiyat we güllinish élip kelgenlikini zor kölemde terghib qilish bilen bir waqitta Uyghurlar diyarida keng kölemde partiye tarixini öginish, kommunistik partiyening “Shinjangning tereqqiyatigha, her millet xelqige, jümlidin Uyghur xelqige bext yaritish yolidiki küresh” musapilirini öginish dolqunini dawamlashturmaqta. Xitay kompartiyesi Uyghur we bashqa milletlerning milliy hoquqlirini, milliy til yéziqi, ma'aripi we bashqilarni qoghdap, ularning güllinishi we tereqqiyatini qolgha keltürgenlikini teshwiq qilmaqta. Shuning bilen bir waqitta yene yéqinda xitay kompartiyesi merkiziy komitéti shi jinpingning bashchiliqida milletler xizmet yighini chaqirip, jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini téximu kücheytish, xitay emes milletlerning jungxu'a milliti, jungxu'a medeniyiti éngini tereqqiy qildurush we kücheytishni alahide telep qildi. Shi jinping jungxu'a milliti ortaq gewdisini kücheytishni kelgüsi 100 yilliq tereqqiyat bilen baghlap chüshendürdi we kompartiyening ötken 100 yilliq milliy siyasiti tarixini shereplik dewr dep süpitide bahalidi.

Undaqta xitay kompartiyesining 100 yilliq milliy siyasiti tarixi shereplikmu? uning öz tarixida özliri étirap qilghan we wede qilghan milletlerning öz teqdirini özliri belgilesh hoquqi, erkin fédératsiye hoquqi we bashqa hoquqlardin qandaq yéniwalghanliqi xitay kompartiyesining shereplik tariximu?

Xitay kompartiyesining pütün xitayning hakimiyitini igiligen 1949-yilighiche bolghan 30 yilgha yéqin tarixida bashtin axiri milletlerning öz teqdirini özliri belgilesh hoquqini étirap qilidighanliqi, milletlerning xalisa öz aldigha hakimiyet qurush, musteqil bolush yoligha mangsa bolidighanliqini étirap qilip, bularni türlük programma, höjjet we xitabnamilirida otturigha qoyghan hem teshwiq qilghanidi.

1921-Yili 7-ayda xitay kompartiyesi resmiy qurulghanda élan qilghan uning xitabnamiside “Tibet, shinjang, mongghuliyening xitaydin musteqil bolup chiqip kétishini qollaydighan milletlerning öz teqdirini özliri belgilesh hoquqi” siyasitini étirap qilghan. 1922-Yili 16-iyul küni ikkinchi qétimliq qurultiyida xitay kompartiyesining xitaydiki milletler mesilisini hel qilishqa a'it milletlerning öz teqdirini özliri belgilesh hoquqi bilen fédératsiye tüzümini yolgha qoyidighanliqini jakarlighan.

Buningda: “Mongghuliye, tibet, we xuyjang (yeni Uyghurlar rayoni) muxtariyetni yolgha qoyup, démokratik aptonom dölet bolsa bolidu, erkin fédératsiye prinsipi boyiche, mongghuliye, tibet, Uyghur rayoni bilen birliship, jungxu'a fédératip jumhuriyiti qurush” dep körsitilgen.

1928-Yili xitay kompartiyesining moskwada chaqirilghan 6-qurultiyining xitabnamisidimu “Biz milletlerning musteqilliq we ayrilish hoquqini, yeni xitay tewesidiki barliq milletlerning xitaydin ayrilip chiqip özlirining musteqil dölitini qurushini étirap qilghinimizdila biz heqiqiy kommunist bolalaymiz” déyilgen.

Xitay kompartiyesi 1931-yili jyangshi ölkiside özining tunji jumhuriyitini qurdi. Ene shu jngnxu'a sowét jumhuriyiti dep atalghan kompartiye dölitining asasiy qanunida milletlerning öz teqdirini özliri belgilesh hoquqi we xalisa öz aldigha dölet qurush hoquqi bir madda, yeni 14-madda süpitide orun aldi. Amérikadiki Uyghur tarixigha a'it arxiplar tetqiqatchisi taran Uyghur ependining qarishiche, 1949-yilidiki xitay kompartiyesi hakimiyitining asasi bolghan jungxu'a sowét jumhuriyiti xitay kompartiyesining milletlerning öz teqdirini özliri belgilesh hoquqini étirap qilip uni resmiy dölet asasiy qanun maddisi derijisige kötürgenidi.

Xitay kompartiyesi hakimiyiti meghlup bolup, 1935-yili uzun seperni bashlighanda qizil armiye myaw, tibet qatarliq milletler rayonlirida milletlerning öz teqdirini özliri hel qilish prinsipini izchil tekitlep, ilgiri-kéyin tibetlerning ikki musteqil jumhuriyitini qurushini qollighanidi. Xitay tarixchisi chi péngféy öz maqaliside qeyt qilishiche, 1935-1936-yilliri xitay kompartiyesi azsanliq milletlerge milletlerning öz teqdirini özliri belgilesh hoquqi we fédératsiyelik dölet qurush mesilisini eng köp teshwiq qilghanidi. Mesilen, kompartiye 1936-yili tunggan musulmanlar rayonidin ötüsh we u jaylarda put dessep turush üchün “Musulmanlargha xitabname” élan qilip, ularning öz aldigha hakimiyet qurush hoquqi barliqini étirap qilidighanliqini jakarlighanidi. Xitay kompartiyesi bu xil teshwiqatlirini 1940-yillardimu izchil tekitligen bolup, maw zédong özining 1945-yili élan qilghan “Birleshme hökümet toghrisida” namliq esiridimu milletlerning öz teqdirini özliri belgilesh hoquqi, hetta tibetlerning öz teqdirini özliri belgilesh hoquqini étirap qilidighanliqini bildürgen. 1947-Yili 10-ayda “Azadliq armiye xitabnamisi” de xitayda fédératsiyelik tüzüm ornitish üchün küresh qilinidighanliqi jakarlan'ghan.

Taran Uyghur ependining qarishiche, omumen, xitay kommunist armiyesi we hakimiyiti özining mewjut bolup turush we gomindangning zerbiliridin qutulush shuningdek öz hakimiyitini ornitish jeryanida taki 1947-yilighiche milletlerning öz teqdirini özliri belgilesh hoquqini we fédératsiyelik tüzüm quridighanliqini tekitlep kelgen.

Wehalenki, 1949-yili 10-ayda xitay kompartiyesi özining ilgiriki 30 yilgha yéqin waqit towlighan xitabliri we siyasiy teshebbuslirining hemmisini birchetke qayrip qoydi we yeni bergen wediliridin pütünley yandi. Qazaqistandiki Uyghur tarixi we siyasiy mesililiri tetqiqatchisi qehriman ghojamberdining éytishiche, bu xil yéniwélish uning yalghanchiliq epti beshirisini échip béridighan bolup, u ajiz waqtida bir xil, kücheygende bolsa bashqiche siyaset qollandi. Hetta u egerde sherqiy türkistan inqilabi we milliy armiye we xelqning küchlük bésimi bolmighan bolsa Uyghurlargha hazirqidek töwen derijilik milliy térritoriyelik aptonomiyenimu bermesliki mumkin idi. Emeliyette maw zédongning Uyghurlar we bashqa milletlerge musteqilliq emes, hetta heqiqiy aptonomiyenimu bérish niyiti yoq idi.

Démek, xitay kompartiyesi özining téxi hakimiyetni toluq qolgha almighan ajiz we hakimiyet üchün küresh qilish dewride milletlerning öz teqdirini özliri belgilesh hoquqini 30 yilgha yéqin waqit tekitligen bolsa, 1949-yili öz dölitini qurup, hakimiyetni igiligendin kéyin bularni biraqla tashlidi hemde bu xil pikir we teleplerni otturigha qoyghanlarni hem esletkenlerni izchil jazalap we basturup keldi. Taran Uyghurning qarishiche, mana emdi xitay téximu kücheygende bolsa milletlerni bir “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi” ge singdürüp, pütünley xitaylashturush yoligha mangdi.