Exmet igemberdi؛ men shahit bolghan Uyghur qismetliri: tashkentke barghan 108 oqughuchi( 18)
2023.09.07

Awstraliyede yashaydighan 86 yashliq péshqedem Uyghur ziyaliysi, sha'ir exmet igemberdi ependi özi shahit bolghan Uyghur qismetliri heqqidiki aghzaki tarixiy bayanlirining bu qétimliq qismida 1950-yillarda xitay hökümitining sabiq sowét ittipaqigha bir türküm Uyghur oqughuchilarni oqushqa chiqarghanliqini we ularning tashkentte qandaq tesirlerge uchrighanliqini bayan qilidu.
Exmet igemberdining bayan qilishiche, xitay-sowét ittipaqdashliq dewride, xitay öz oqughuchilirini asasen dégüdek sowét ittipaqida oqushqa ewetken. Ene shu minglighan oqughuchilar qatarida 100 din artuq Uyghur oqughuchinimu 1956-1958-yili arisida üch türkümge bölüp, tashkentke oqushqa chiqarghan bolup, eslide Uyghur aptonom rayonluq hökümiti sowét ittipaqigha 300 oqughuchi ewetishni pilan qilghaniken, emma tashkent shehiridiki ottura asiya uniwérsitéti qatarliq aliy mekteplerge üch türkümde 108 etrapida oqughuchi chiqarghan. Bularning %80 ni Uyghurlar, qalghanlirini bashqa milletler teshkil qilghan.
Bu, 1934-1937-yilliri arisida sowét ittipaqining tiklishi we yölishi bilen mewjut bolghan shéng shisey we xojaniyaz haji bashchiliqidiki “Shinjang hökümiti” ning üch türkümde 300 etrapidiki oqughuchini ottura asiyagha oqushqa chiqirishidin 20 yil ötüp, ikkinchi qétimda ene shundaq melum sandiki Uyghurlarning tashkentke ewetilishi idi. Exmet igemberdi ene shu oqughuchilarning biri bolup, uning éytishiche, ular tashkenttiki oqush jeryanida sowét ittipaqining ottura asiya rayonidiki tereqqiyatlar, özbék, qazaq, qirghiz we bashqa milletlerning jumhuriyetliridiki güllinishlerni körüp, buni xitay kommunistliri hökümranliqidiki Uyghur éli bilen sélishturup, xitayning Uyghurlargha héchqandaq emeliy siyasiy hoquqlarni bermigenlikini chüshen'gen, ular tashkentni xuddi öz öyliridek, özbékistanni xuddi öz jumhuriyetliridek hés qilip özlirini erkin tuyghan. Özbékler we bashqa millet oqutquchiliri ulargha eng semimiy mu'amililerde bolghan. Bolupmu özbékler bilen Uyghurlarning yéqin qérindashliqi, özbék tili bilen Uyghur tilining ortaqliqi sewebidin Uyghur oqughuchilar bu jayda hergizmu yatsirimighan.
Lékin, 1930-yillarda tashkentke oqushqa ewetilgen oqughuchilar qaytip kelgendin kéyin qandaq weyran qilin'ghan bolsa, 1950-yillarda tashkentke oqushqa chiqqan oqughuchilarning weten'ge qaytip kelgenliri oxshashla, yerlik milletchilikke qarshi küresh, istil tüzitish, medeniyet inqilabi dégendek küreshlerning zerbisige uchrap, türmilerde yatqan, hayatidin ayrilghan we éghir paji'elerni bashtin kechürgen. Lékin, tashkent qatarliq sowét ittipaqi aliy mektepliride oqughan Uyghur ziyaliylirining bir qismi türlük paji'elerni yéngip, 1950-1960-yillar, bolupmu 1980-yillar Uyghur milliy ma'arip we ilim-pen sahesining yétekchilirige aylan'ghanidi. Hetta ularning arisida sowét ittipaqida qep qalghanlirimu, mesilen abduréshit éliyof, abliz abdullayéf, sherif exmedof, shehide shahimerdanowa hem bashqilar közge körün'gen alimlar, proféssorlar, medeniyet erbabliri bolup öz teweside tesir körsitidighan shexslerge aylan'ghanidi.
Söhbetning tepsilatini yuqiriqi ulinishtin anglang.