Exmet igemberdi: men shahit bolghan Uyghur qismetliri (3)

Xitayning yalghan teshwiqati؛ biz Uyghurlargha medeniyet we tereqqiyat élip kelduq

Awstraliyede yashaydighan 86 yashliq tarixiy shahit exmet igemberdi ependi 1940-1950-yilliri ürümchi we tashkentlerde bashlan'ghuch, ottura we aliy mektep terbiyelirini körgen péshqedem Uyghur ziyaliysi, sha'iri we muhajirettiki ataqliq Uyghur milletperwerliridin biridur. Exmet igemberdi ependi özi shahit bolghan Uyghur qismetliri süpitide 1940-1950-yillardiki yüksek derijide tereqqiy qilghan Uyghur medeniy-ma'aripi heqqide toxtilip, hazirqi xitay hökümiti we xitay milletchi teshwiqatliri terghib qiliwatqan Uyghurlar ilgiri qalaq, medeniyetsiz, ma'aripta arqida qalghanidi. Medeniyet we tereqqiyatni xenzular we xitay kompartiyesi élip kelgen, deydighan teshwiqatlirigha reddiye berdi. U, ene shu 1940-yillardiki sherqiy türkistan jumhuriyiti dewri we 1950-yillarda Uyghur élining hemme jaylirida, jümlidin ürümchide Uyghur mektep ma'aripining tereqqiy qilghanliqi, pütün ma'aripning Uyghur tilida bolup, xitay tiligha héchqandaq éhtiyaji bolmighanliqini sherhlidi.

Uning éytishiche, hetta ürümchidiki darilmu'ellimin, téxnikom we “Shinjang instituti” qatarliq ottura we aliy mekteplerdimu pütün dersler Uyghur tilida ötülgen, oqutquchilar asasen Uyghurlar bolup, yene özbék, tatar, qazaq, qirghiz qatarliq qérindash millet oqutquchilirimu bolghan. Ularning hemmisi Uyghur tilida ders ötetti. Shinjang institutida 1950-yillardiki oqughuchilarning mutleq köpchiliki Uyghurlar bolup, yene qazaq we bashqa milletlermu oquytti. Instituttiki oqutquchilar qoshunini asasliqi Uyghurlar teshkil qilghan. Yene tatar, özbék, qazaq we bashqilarmu bar idi. Institutning pütün dersliri Uyghur tilida ötületti. Derslikler asasliqi sowét ittipaqining aliy ma'arip organliri üchün tüzülgen derslikler bolup, programmilar sowét ittipaqining tereqqiy qilghan ma'arip programmisi asasida bolghanidi.

Exmet igemberdi ependi u waqitlarda Uyghurlarning medeniyet-ma'arip sapasining xitaylardin yuqiri ikenliki, xitay tiligha we xitay oqutquchilargha éhtiyajmu yoqluqini tekitlidi.

Bu söhbetning tepsilatini yuqiriqi awaz ulinishtin anglighaysiz.