Exmet igemberdi Uyghur milletperwerlik edebiyati we milliy rohiyiti wekilliridin biri

Bu yil özining 88 yashliqini we edebiy ijadiyitining 70 yilliqini kütüwalghan talantliq edib, Uyghur bügünki zaman milletperwerlik shé'iriyitining bayraqdarliridin biri, sunmas milletperwer, 20-esir Uyghur siyasiy we medeniyet tarix kechmishlirining shahiti dep hésablan'ghan exmet igemberdi ependining hayatigha yene bir zor muweppeqiyet qoshuldi. Bu bolsimu, aptorning 4 tomluq tallanma eserlirining neshr qilinishidur.

“Exmet igemberdi tallanma eserliri” ning yoruq körüshi chet ellerdiki Uyghur ziyaliyliri, milletperwerliri we ediblirini shadlandurdi. Chünki, bu yene bir yaqtin alghanda muhajirettiki Uyghurlarning medeniyet hayatidiki zor yéngiliqlardin biri hésablinatti.

Exmet igemberdi ijadiyitining 70 yilliqi toshqanda uning mundaq zor ijadiyet méwisining dunyagha kélishini alqishlighan türkiyediki piroféssor doktor, sha'ir sultan mexmut ependi chongqur hayajan bilen özining buningdin intayin xosh bolghanliqini we tebrikini bildürdi.

Dunya Uyghur yazghuchiliri uyushmisi exmet igemberdi ependining 1954-yilidin bashlap yézip élan qilghan we téxi élan qilinmighan shé'irliri, edebiy obzorliri we siyasiy ijtima'iy maqalilirini toplap, “Exmet igemberdi tallanma eserliri” namida ayrim-ayrim kitab süpitide neshr qilghan bolup, kitabni neshrge teyyarlash ishlirigha bashtin axiri emgek singdürgen we eserlerning tehrirlikini qilghan gollandiyede turushluq Uyghur sha'iri alimjan metqasim ependining éytishiche, bu eserlerni neshrge teyyarlash xéli uzun musapini bashtin kechürgen. Exmet igemberdining eserlirining sanining köplüki, türining her xilliqi, yeni uniwérsalliqi, yézilish we élan qilish waqtining uzun jeryanni bashtin kechürgenliki sewebidin barliq eserlerni toplash, qaytidin békitish ishigha alahide küch serp qilin'ghan.

Piroféssor sultan mehmud ependining baha bérishiche, exmet igemberdi hazirqi zaman Uyghur milletperwerlik edebiyatining wekilliridin biri. Shuningdek u köp qirliq talant igisi.

 Sha'ir alimjan metqasimning baha bérishiche, exmet igemberdi shé'irliridiki atishin milliy roh, yüksek bedi'iylik, qaynaq tepekkur, lezzetlik söz durdaniliri Uyghur milletperwerlik edebiyat nemuniliri xezinisidiki bibaha göherdur! uning shé'irlirining yene bir qimmiti uning türmilerde qan-yashlar we ümid rohi bilen yézilghanliqidur.

Exmet igemberdi shé'irliri we dastanlirida Uyghurlarning bir esirdin artuq waqittin buyan dawamlishiwatqan milliy mewjudiyet kürishige munasiwetlik milliy roh, milliy idiye, milliy qismetler kishilik arzu-arman we ghayiler bilen birliship ketken. Uning publistikiliq eserliri 1991-yili sowét ittipaqining yimirilip ottura asiya musteqil jumhuriyetliri qurulghandin kéyin bashlan'ghan. Bu, her xil edebiy obzor, ochérik we siyasiy hem medeniyet mesililiri heqqidiki baha we analizlardin ibarettur. Exmet igemberdi 1980-yillarda awstraliyege köchüp chiqip muhajiret hayatini bashlighandin buyan Uyghurlarning milliy kimliki we siyasiy hoquqliri üchün bolghan pa'aliyetlirini héchqachan toxtatmighan. Dunya Uyghur qurultiyi re'isi dolqun eysaning baha bérishiche, exmet igemberdi özining uzun yilliq hayatini Uyghur milliy dewasigha we kürishige béghishlighan, bu yolda türmilerde yatqan, türlük bésimlargha uchrighan, emma iradisi héchqachan sunmastin, öz yolini dawamlashturghan. U, chet ellerdiki Uyghur dewasining péshwaliri we yétekchiliridin biridur.

Muhajirettiki Uyghur milletperwerlik shé'iriyiti we edebiyatida ene shu muhajiret bashlan'ghan 1949-yillardin kéyinki muhemmed imin bughra, sattar bulbul we bashqilardin, 1955-1960-yillarda ottura asiyagha köchken ziya semedi, dolqun yasin qatarliq 100 ligen ediblerdin, 1980-yillardin kéyinki gherb dunyasigha hijret qilghan exmet igemberdi, zeynure eysa we bashqilardin, 1990-2000-yillardin kéyinki muhajiret hayatini arqimu-arqidin bashlighan ediblerdin bir liniye tüzüsh mumkin. Dunya Uyghur yazghuchiliri uyushmisining re'isi sha'ir abdushükür muhemmed imin “Exmet igemberdi ene shu liniye üstide parlap turidighan milletperwer edibtur” deydu. Uning qarishiche, exmet igemberdi tallanma eserliri uning ijadiyitining eng yuqiri pellisi we mol méwisidur.

Exmet igemberdi, 1936-yili guchungda tughulghan, ösmürlük dewride ürümchige köchüp kélip ürümchide ikkinchi darilmu'ellimini we arqidin shinjang institutini, 1957-1962-yili tashkenttiki ottura asiya uniwérsitétini oqup püttürgen. “Tarim” zhurnilida tehrir bolghan, emma 1979-1969-yilliri “Eksil'inqilabchi” dégen atalmish jinayet bilen 10 yilliq türme we emgek bilen özgertish meydanini bashtin kechürgen, 1985-yili awstraliyege köchüp kélip wetensizlik, muhajiret hayatini bashlighan. Uning tunji shé'iri 1954-yili ürümchidiki eng nopuzluq zhurnal “Shinjang edebiyat sen'iti” de élan qilinish bilen edebiy ijadiyet sépige resmiy kirgen.