Exmet igemberdi: men shahit bolghan Uyghur qismetliri (17):  ümidwarliqqa tolghan istanbul qurultiyi

Awstraliyede yashaydighan 86 yashliq péshqedem Uyghur ziyaliysi, sha'ir exmet igemberdi ependi özi shahit bolghan Uyghur qismetliri heqqidiki aghzaki tarixiy bayanlirining bu qétimliq qismida özi muhajirette shahit bolghan  Uyghurlar hayatidiki eng zor weqening 1992-yili istanbulda ötküzülgen xelq'araliq sherqiy türkistan milliy qurultiyi ikenlikini bildürdi. U, 20-esir Uyghur tarixidiki mezkur tunji qétimliq  xelq'araliq milliy qurultayning Uyghurlarning kéyinki we bügünki milliy siyasiy küresh programmilirini békitish rolini oynighanliqini eslidi.

1992-Yili istanbulda chaqirilghan xelq'araliq sherqiy türkistan qurultiyining bir zor ehmiyiti shuki, bu, 1949-yilidin kéyin chet'ellerde chaqirilghan tunji nöwetlik chong kölemdiki  qurultay bolup,  uninggha 14 dölette yashaydighan Uyghur wekilliri qatnashqan.  Qurultayning yene bir ehmiyiti shuki, buningda 1930-1940-yillardiki ikki qétim musteqil sherqiy türkistan jumhuriyiti qurushqa qatnashqan we 1944-1949-yilliridiki sherqiy türkistan jumhuriyitide dölet bash katipi we hökümet ezasi bolghan abdure'up mexsum, sherqiy türkistan armiyesi qomandanliridin  polkownik ziya semedi we bashqa ofitsérlarning orun élishi idi.

Bu tarixiy jehettin 1940-yillarda  Uyghur siyasiy  küresh sépide “ Üch ependi” dep atalghan mes'ud sebiri, muhemmed imin bughraning sepdéshi eysa yüsüp aliptékinning qurultayni teshkillesh we rehberlik ornida bolushi, jümlidin   Uyghurlarning milliy musteqilliq kürishi yolida her xil siyasiy köz qarash, meydan, ussul we bashqa her jehettin perqliq köz qarashlargha ige zatlarning bir yerge jem bolup, ortaq bir nishan we programmini békitishi idi.

Istanbul qurultiyi sowét ittipaqi yimirilip köpligen yéngi döletler dunyagha kelgen, bolupmu ottura asiya sowét jumhuriyetliri musteqilliq élan qilip,  ottura asiya rayonida yéngidin 5 musteqil döletning qurulushi bilen Uyghurlar zor ilham élip özlirining kélechikige nisbeten ishench turghuzghan, xelq'arada soghuq munasiwetler urushi axirliship, dunyawi yéngi tertip ornitilip, démokratik  qimmet qarashliri ghalibiyetke yüzlen'gen bir dewr idi.  Türkiye jumhuriyitimu téxi xitay bilen küchlük hemkarliq munasiwet ornatmighan basquch bolup türkiy milletchilik, pütün türkiy xelqlerni bir ortaq siyasiy we milliy qimmet qarashlirigha merkezleshtürüsh küchiyiwatqan idi. Bu waqitta  Uyghurlarmu téxi pütün yawropa, amérika we bashqa démokratik ellerde di'aspora halitige kelmigen bolup, nahayiti az sanda tarqaq halda idi. Lékin, yillarning ötüshi bilen Uyghurlarning gherb memliketlirige tarqilishi tézleshti hemde teshkilatlar qurulushqa bashlidi.  Eyni waqitta istanbul qurultiyida  re'islikke saylan'ghan exmet igemberdi ependining éytishiche, mezkur istanbul qurultiyi özining 12 maddiliq xitabnamisi, yeni siyasiy programmisi arqiliq qurulghusi teshkilatlar, jem'iyetler we heriketler üchün asas sélish, yol körsitish rolini oynidi. Bu qurultay Uyghur dewasi üchün ümidwarliq rohi bexsh etti.