Exmet igemberdi: men shahit bolghan Uyghur qismetliri: xata armiyeni qarshi élish (20)

Bu yil 10-ayning 1-küni xitay kommunistlirining döliti-xitay xelq jumhuriyiti qurulghanliqi xatire küni shuningdek 10-ayning 12-küni xitay kommunist qoshunlirining Uyghurlar élini ishghal qilish üchün omumyüzlük herbiy yürüshni bashlighan küni. Démek, ene shu 12-öktebirdin bashlap taki 1950-yilining bahar aylirighiche 190 mingdin artuq xitay qoshunliri Uyghur élining hemme jaylirini igilidi. Awstraliyede yashaydighan 87 yashliq péshqedem Uyghur ziyaliysi, sha'ir exmet igemberdi ependi özi shahit bolghan Uyghur qismetliri heqqidiki aghzaki tarixiy bayanlirining bu qétimliq qismida özining ene shu ishghaliyetke shahit bolghan kechürmishlirini bayan qildi. Exmet igemberdi 1949-yili 10-ayning 20-küni xitay kommunist qoshunlirining bir tanka-bironéwik batalyonining ürümchige shehirige kirishidin bashlan'ghan weqelerni öz közi bilen körgenidi.

Eng muhim nuqta shuki, taw siyö we burhan shehidi bashliq gomindang herbiy-memuriy bashliqliri 1949-yili 25-séntebir küni kompartiyege teslim bolghanliqini élan qilip, ikki heptidin kéyin xitay kommunist qoshunliri keng kölemde Uyghur éligha kirishni bashlighan. 20-Öktebir küni uning aldin yürer qoshunliri ürümchige yétip kelgende, burhan shehidi we taw siyö qatarliqlar ularni qarshi élish üchün köp sandiki kishilerni hetta oqughuchilarni ulanbaygha chiqarghan.

 Exmet igemberdi oquwatqan ürümchidiki ölkilik 2-da'irilmu'ellimin oqughuchilirimu ulanbaygha élip bérilghan. Ulargha “Azadliq armiyeni qarshi alisiler” dep uqturulghan. Bu oqughuchilar, melum sandiki Uyghur ammisi we köp sandiki xitaylar ulanbaygha yétip kélip kütüp turghanda ularning aldigha tanka-bironéwiklarda olturghan, pütünley xitay eskerliri kélishke bashlighanda oqughuchilar we bir qisim Uyghurlar ghulghula qilishqan, chünki ular “Azadliq armiye” dégenning némilikini chüshenmigenliki üchün özlirining aldigha ilidiki sherqiy türkistan milliy armiyesi kélidu, shularni qarshi alimiz dep oylighaniken. Hetta bezi oqughuchilar eger milliy armiye kelse némishqa shimal terepke chiqmay, jenub tereptiki ulanbaygha chiqimiz dep heyran qélishqan. Mezkur xitay eskerlirini qarshi élishqa chiqqan xitaylar güllerni teqdim qilip, zor hayajan we xushalliq bilen daghdugha qilishqan, ular bek xushal bolushqan, emma Uyghurlar bolsa özlirining qarshi alghanlirining nechche yildin buyan manas deryasi boyida turuwatqan milliy armiye emes, belki oxshashla xitay eskerliri ikenlikini bilgendin kéyin ümidsizlen'gen. Beziler azadliq armiye dégenning emeliyette pütünley xitaylardin tüzülgen kommunist armiyesi ikenlikini shu yerde chüshen'gen. Exmet igemberdining eslishiche, neq meydandiki bezi Uyghurlar “Aq it, qara it hemmisi oxshash bir it” , “Bizni ilidiki sherqiy türkistan armiyesi azad qilmastin yene shu bashqa bir xil xitay qoshuni igileptu” déyishken. Exmet igemberdining éytishiche, xitay hökümiti kéyin teshwiq qilghandek, Uyghurlar héchqachan xitay xelq azadliq armiyesini daqa-dumbaqlarni chélip, ussul oynap qarshi alghan emes, bu bir saxta teshwiqattin ibarettur. Ularni ene shundaq qarshi alghanlar xitay ammisidin ibaret bolup, gerche hökümet bir qisim Uyghurlarnimu bu qarshi élishqa mejburiy buyruq sheklide teshkillep bezilerni sazlirini chélishqa, sowghilarni teqdim qilishigha uyushturghan bolsimu, lékin bu barliq Uyghur xelqining arzusigha wekillik qilalmaytti.

Exmet igemberdining éytishiche, xitay kommunist qoshunliri arqa-arqidin ürümchige piyade kélip orunlashqan bolup, xitay ahaliliri qaynam-tashqinliqqa we xushalliqqa chömüshken, emma Uyghurlarni ghem basqan. Lékin xitay eskerliri taktikisini özgertip hemme yerde kocha-koylarni, Uyghurlarning hoyla-aramlirini tazilap, qérilarning sulirini toshup, otunlirini yérip bérip, hemme yerde özlirini “Xelqning qoshuni” dep körsitishken. Bularni körgen awam Uyghurlarning beziliri “Bular gomindang xitayliridin perqliq yaxshi xitaylar iken” , “Kommunist xitaylar yaxshi iken” déyishken. Exmet igemberdining eslishiche, hetta wang jin qatarliq xitay kommunist bashliqliri “Biz silerge yardem bérishke kelduq, gomindang eksiyetchilirining zulumidin azad qilishqa kelduq” , “Biz gomindangchilarni toluq tazilap bolup, hemme ishlarni orunlashturup bolup chiqip kétimiz, hemme hoquq silerning qolunglarda bolidu, özünglarni özünglar bashqurisiler” dep sözlep Uyghurlarni ümidlendürgen. Emma, ish ular dégendek bolmastin, orunliship bolghandin kéyin basturush we jazalashliri bashlap, özlirining qoy térisige oriniwalghan böre ikenlikini körsetken.