100 Yilgha teng 70 yilliq ijadiyet: exmet igemberdi tallanma eserlirining dunyagha kélishi
2024.03.14
Chet ellerdiki Uyghur yazghuchilirining ammiwi teshkilati dunya Uyghur yazghuchiliri uyushmisining bash bolup retlep neshrge teyyarlishi bilen 88 yashliq péshqedem edib, sha'ir, 1940-yillardin tartip künimizgiche bolghan Uyghur tarixiy jeryanlirining shahiti, Uyghur milletperwer ziyaliysi exmet igemberdining 70 yilliq ijadiyitining jewhiri bolghan töt tomluq tallanma eserliri resmiy neshirdin chiqip tarqitilishqa bashlidi. Uyghur bügünki zaman medeniy hayatidiki bu yéngiliq munasiwiti bilen exmet igemberdi ependi mexsus ziyaritimizni qobul qildi.
“Exmet igemberdi nijadiy tallanma eserliri” namliq bu töt tomluq toplamning 1-tomi exmet igemberdining 1953-1954-yili élan qilghan tunji shé'iridin bashlap, uning 1969-1979-yilliri arisida ürümchidiki türme hayati jeryanida yézip, pidakar sepdashlirining yardimi bilen sirtqa élip chiqilip saqlinip qalghan birqisim shé'irliri we türmidin chiqqandin kéyinki muhajiret hayatida yazghan shé'irliri, dastanliri kirgüzülgen. Qalghan ikki tomgha uning 1990-yillardin kéyin yazghan publistikiliq maqaliliri, ochérikliri we bashqilar kirgüzülgen, yene bir tomi ilgiri neshr qilin'ghan hayat eslimiliridin ibarettur.
“Exmet igemberdi nijadiy tallanma eserliri” din ibaret bu töt tomluq eser chet ellerdiki Uyghur ziyaliyliri, edibliri arisida bir shexsning tallanma eserlirining mundaq chong hejimde tunji qétim neshr qilinishidur. Exmet igemberdi ependi: “Men buningdin chongqur ghururlinimen we söyünimen hem özümni bextlik hés qilimen. Chünki nurghun ediblirimiz, alimlirimiz yazghan eserler burun xitay kommunistliri teripidin köydürülgen, yoq qilin'ghan. Ularning öz eserlirini neshr qilishigha yol qoyulmighanidi. Mana hazirmu xitay köpligen sha'ir yazghuchilirimizni, tarixchilirimiz, alimlirimizni türmilerge tashlap, ularning eserlirini cheklidi, ularning ijadiyetlirini boghup tashlidi we yoqatti. Mundaq ehwalda men erkin hayatta öz eserlirimni toplap neshr qilishqa muyesser bolalmidim” deydu.
Exmet igemberdi ependi yene 1978-1979-yili arisida özining türmide yazghan birqisim shé'irlirini qattiq jazalashqa we xeterge tewekkül qilip, sirtqa élip chiqip kétip, toplap kitab halitige keltürüp, özi türmidin chiqqandin kéyin qoligha tapshurup bergen abliz musa, ablimit qatarliq sepdashlirini eslidi we ulargha bolghan chongqur hörmitini bildürüp ularning rohlirigha du'a qildi. Ene shu pidakarlar xeterdin qutuldurghan birqisim shé'irlar mana bu toplamgha kirgenidi.
Exmet igemberdining edebiy ijadiyiti shé'iriyettin bashlan'ghan bolup, u 1949-yili ürümchidiki ölkilik 2-darilmu'elliminde oqup yürgende shé'iriyetke qiziqqan hemde 1953-yili shinjang institutining til-edebiyat fakultétigha oqushqa kirgendin kéyin ustazliri xemit se'idi, abdulhey rozi qatarliqlarning tesiri astida ijadiyetke kirishken. 1954-Yili shu waqittiki “Shinjang edebiyat-sen'iti zhurnili” da tunji shé'iri élan qilinish bilen edebiyat sépige resmiy kirgenidi. Mana bu yil uning ijadiyitige 70 yilliqi toshti.
Exmet igemberdi shé'irliri we dastanlirida Uyghurlarning bir esirdin artuq waqittin buyan dawamlishiwatqan milliy mewjudiyet kürishige munasiwetlik milliy roh, milliy idiye, milliy qismetler kishilik arzu-arman we ghayiler bilen birliship ketken. Uning publitistikiliq eserliri 1991-yili sowét ittipaqining yimirilip ottura asiya musteqil jumhuriyetliri qurulghandin kéyin bashlan'ghan. Bu, her xil edebiy obzor, ochérik we siyasiy hem medeniyet mesililiri heqqidiki baha we analizlardin ibarettur. Exmet igemberdi 1980-yillarda awstraliyege köchüp chiqip muhajiret hayatini bashlighandin buyan Uyghur milliy kimliki üchün bolghan pa'aliyetlirini héchqachan toxtatmighan bolup, uning edebiy we publitistikiliq ijadiyetliri ene shu pa'aliyetliri bilen gireliship ketkenidi.
Exmet igem berdi hazirghiche 200 parchidin artuq shé'ir, “Tarimdin xet” namliq 3 ming misraliq dastan we 1500 bet hejimdiki publitistikiliq maqale, obzor, ochérik we bashqilarni shuningdek chong hejimlik hayatliq eslimilirini yézip oqurmenler bilen yüz körüshtürdi.
Söhbetni awaz ulinishidin anglang.