erktv.com
Rusiyening bayqal köli boyidiki buryatiye jumhuriyitide chiqidighan rus tilidiki "Buryat heqiqiti" namliq gézit bu yil 16-iyul küni bir qanche yillardin buyan exmetjan qasimi qatarliqlarning ölümi siri heqqide izdiniwatqan buryat zhurnalisti botajab radnayéf bilen ötküzgen exmetjan qasimi qatarliqlarning sirliq ölümi heqqidiki söhbet xatirisi bolghan "Uyghur" ayropilanining buryatiyede chüshüp kétish siri" dep mawzu qoyulghan maqalini élan qildi. Botajab radnayéfning éytishiche؛ özining barliq élan qilin'ghan türlük melumatlar we uchurlarni yighip izdinishiche, bu weqe yenila sirliq we murekkep iken.
Botajab radnayéf tarqalghan türlük menbeler we uchurlar asasida hem buryatiyediki bir qisim chong yashtiki tarixi shahitlar arqiliq 1949-yili, 8-ayda bir ayropilanning buryatiye aptonom jumhuriyitining bayqal köli boyidiki kabansk shehiri yénidiki kaban téghidiki xamar-daban dep atalghan jayda chüshüp ketkenliki heqqidiki uchurni igilep, 2013-yili, kaban téghidiki xamar-daban dep atalghan dawandiki ayropilan chüshüp ketken jaygha qarita tekshürüsh guruppisi uyushturup, shu yerde birinchi qétim qidirip tekshürüsh élip barghan. U özining mezkur tekshürüsh tepsilatini élan qilghandin kéyin, ashu kaban rayonidiki yuri morozof isimlik kishi gézitxanigha téléfon qilip, özining 1949-yili, 8-ayda ashu chüshüp ketken ayropilanni körgenlikini bildürgen, uning éytishiche, chüshüp ketken ayropilanni tunji bolup, yélana yézisidiki yagodin isimlik bir owchi bayqighan bolup, u neq meydandin altun tengge, qimmetlik gilem qatarliq buyumlarni tapqan.
Arqidin yene shu kabansk dégen yerdiki olég gishka isimlik boway öziningmu chüshüp ketken ayropilanni izdeshke qatnashqan kishidin anglighanlirini we 1984-yili, ashu xamar-daban'gha chiqip, ayropilanning nomuri bar qalduq parchisi qatarliqlarni körgenlikini sözlep bergen.
Biz botajab radnayéfning feysébok adrésini tépip uning bilen alaqe ornitip, uningdin exmetjan qasimi qatarliqlarning "Sirliq ayropilan qazasi" heqqidiki izdinishliri heqqide sorighan so'alimizgha u yazma halda: "Men kespi tarixchi emes, biraq bu maqalemdiki bayanlar heqqide qarshi élish bahasi anglashqa nahayiti qiziqimen. Gerche, bu weqe heqqide köpligen mas kélip qalidighan melumatlar bayqalghan bolsimu, emma beribir hazirghiche resmiy shekildiki mu'eyyenleshtürüsh yoq. Hadise yüz bergen jayda téximu jiddiy we estayidil ilmiy tetqiqat élip bérish kérek" dédi.
Botajab radnayéf ashu ayropilanni heydigen besh uchquchining isim-familisini békitip chiqqan bolup, qiziq yéri ular sowét-gérman urushigha qatnashqan tejribilik we ordénlar bilen teqdirlen'gen uchquchilar iken hem u shundaq shara'itta bu ayropilanning qandaq bolup tuyuqsiz chüshüp ketkenlikidin heyran bolghan.
Mezkur maqalide körsitilishiche, 2015-yili, botajab radnayéf we ayropilan parchilirini körgen olég gishka hem rusiyening a t w namliq téléwiziye istansisining muxbirliri mezkur weqe yüz bergen jaygha ikkinchi qétimliq tekshürüsh élip bérip, ayropilanning yene bezi parchilirini tapqan bolup, bu parchilarni zhurnalist botajab radnayéf saqlimaqta iken. Rusiyediki a t w téléwiziye istansisi exmetjan qasimi qatarliqlarning ayropilan qazasini chöridigen halda höjjetlik filim ishlimekchi bolushqan .
Botajab radnayéf, aléksandir mixaylof we bashqa bir qisim rusiye zhurnalistliri exmetjan qasimi qatarliqlarning qazasining bir sirliq hadise, uning siyasiy arqa körünüshi barliqi pikride bolmaqta.
1944-1949-Yilliridiki milliy inqilab qatnashquchiliridin biri, edebiyatshunas tetqiqatchi, merhum asim baqi özining "Xunzirlik" mawzuluq kitabida 1942-1949-yilliri ghuljida xizmet qilghan sowét ittipaqliq Uyghur doxtur we sowét ittipaqi bixeterlik xadimi hakim jappar yarullabékofning hayatining axirqi yillirida bishkekte sözlep bergenliri boyiche exmetjan qasimi qatarliqlarning sowét ittipaqi k g b si teripidin yoqitilghanliqini bayan qilghan. Yene bir neper milliy inqilab qatnashquchisi merhum hashir wahidimu teripidinmu exmetjan qasimi qatarliqlarning oxshash qismitini delilleshke tirishqan idi. Omumen, exmetjan qasimining ölümi heqqide otturigha qoyulghan bu xil gumanliq bayanlarning kélip chiqishi we dawamlishishida xitay hökümitining exmetjan qasimi qatarliqlarning ayropilan qazasi heqqidiki müjmel melumatliri we kéyinki waqitlarda exmetjan qasimi qatarliqlarning qazasidin kéyin béyjingdiki yighin'gha qatnashqan seypidin ezizning xatirilirimu rol oynighan idi. Amérikidiki Uyghur tarixchiliridin biri qahar baratning qarishiche, bu ayropilan hadisisidin texminen 5-6 ay waqit ötüp , exmetjan qatarliq qazagha uchrighanlarning jesetlirining shuningdek ularning bir qisim buyumlirining ghuljigha élip kélinishidiki ehwallarda gumanliq terepler mewjut iken.
Yéqinda rusiyening "Sowét ittipaqi we rusiyediki awi'atsiye hadisiliri,weqeliri, ayropilan halaketlirini tekshürüsh" ornining torida ashkarilan'ghan 1949-yili 25-awghust künidiki exmetjan qasimi qatarliqlarning ayropilan qazasigha a'it tekshürüsh matériyalida qeyt qilinishiche, bu ayropilan 1949-yili 24-awghust küni kechte almutadin uchup rusiyening krasnayarskiy shehirige qon'ghan we bir kéche turup, etisi 25-awghust küni chitagha qarap uchqanda bayqal köli boyidiki kaban téghigha kelgende tuyuqsizdin töwenligen, eslide 2400 métir égizlikte uchidighan jayda 1200 métir uchup, ayropilan qanatliri taghdiki archa derexlirige urulup, ormanliq tagh ichige chüshüp kétip parchilinip , köyüp ketken.
Buryat zhurnalisti botajab radnayéf özining "Sherqiy türkistan jumhuriyiti rehberlirining buryatiyediki ölümi"mawzuluq maqalisidimu bu melumatlarni neqil alghan bolup, uning yézishiche, ayropilan krasnayarsky shehiridin üchün , irkutskiydin ötüp, 25-awghust küni kech sa'et 5tin 12 minut ötkende uchquchi irkutskiydiki ayropilan bashqurush orni bilen alaqilashqan , bashqurghuchi xadim bashqa ayropilan bilen sözlishiwatqachqa uninggha jawab bermey, 3 minuttin kéyin qayta alaqilashqanda bu ayropilandin jawab bolmighan we shuningdin kéyin bu ayropilanning ayrodrom bilen héchqandaq alaqisi bolmay ghayib bolghan. 29-Awghust küni mezkur ayropilanning kaban téghigha chüshüp ketkenliki égizliktin bashqa bir ayropilan teripidin bayqalghan, démek, bu ayropilan 1949-yili 25-awghust küni sa'et 5lerde chüshüp ketken iken. Ayropilanda 9 yoluchi, 5 ayropilan xadimi, jem'iy 14 adem bolghan.
Lékin, xitay terep exmetjan qasimi qatarliqlar olturghan ayropilanning 27-awghust küni irkutsk etrapida chüshüp ketkenlikini resmiyleshtürüp kelgen, emeliyette bolsa bu weqe 25-awghust yüz bergen hem weqe yüz bergen jaymu xitay terep tarqatqan orun bilen oxshash emes. Exmetjan qatarliqlar olturghan ayropilan irkutskiyghimu qonmighan.
Wehalenki, rusiye zhurnalistliri öz maqaliliride bu ayropilan hadisisi özi yüz berdimu yaki keltürüp chiqirildimu? némishqa seypidin eziz oxshash liniyede saq-salamet uchup baralaydu dégendek so'allarni qoyushqan.
Doktor qahar baratning otturigha qoyushiche, exmetjan qasimi qatarliqlarning ölümi del xitay azadliq armiyesining Uyghur diyarini ishghal qilish üchün herbiy heriket bashlishi aldida yüz bergen bolup, bu heriketni sowét ittipaqi qollighan hemde xitay kompartiyesining Uyghur diyarini téz igilishini belgilep bergen we yardem körsetken idi. Stalin we mawning pilani boyiche xitay azadliq armiyesining Uyghur diyarigha tosalghusiz kirip igilishige qarshi her qandaq heriket bolmasliqi kérek idi. Milliy armiyedin ibaret qoralliq küchke we milliy hakimiyetke rehberlik qiliwatqan exmetjan qasimi qatarliqlarning sirliq ölümi mana shundaq weziyetni arqa körünüsh qilghan idi.
Rusiyening buryatiye jumhuriyitide chiqidighan "Buryat heqiqiti" gézitide élan qilin'ghan "Uyghur ayropilanining buryatiyede chüshüp kétish siri" dep atalghan maqalide körsitilishiche, 2019-yili, mezkur ayropilan hadisisi yüz bergenlikining 70 yilliqi munasiwiti bilen rusiyening buryatiye jumhuriyitidiki weqe yüz bergen dep qaralghan kaban téghining xamar- daban dégen jayida mexsus ashu weqede ölgenler, weqede ölgen besh neper sowét ittipaqi herbiy uchquchisi üchün xatire téshi ornitish qatarliq xatirilesh pa'aliyetlirini ötküzüsh teshebbus qilin'ghan.
Bu munasiwet bilen exmetjan qasimi qatarliqlarning" Ayropilan qazasi" heqqidiki sirlarda yene yéngi uchurlarning otturigha chiqishi we bu mesilining yenimu keng munazire qilinishi perez qilinmaqta.
