Exmetjan qasimi tashkentke oqushqa ewetken 30 ezimetning qismiti (2)
2024.06.13

1947-Yili exmetjan qasimi rehberlikidiki sherqiy türkistan inqilabiy hökümiti öz aldigha sowét ittipaqigha oqushqa ewetken oqughuchilarning hemmisi dégüdek 1953-1954-yilliri arisida ilgiri kéyin asasliqi tashkent shehirige jaylashqan aliy mekteplerni tamamlap, aliy mektep, pen tetqiqat, sana'et, neshriyat we bashqa orunlargha xizmetke chüshti. Lékin, 1955-yili 10-ayda xitay hökümiti Uyghurlargha aptonomiye hoquqi bérip, shinjang Uyghur aptonom rayoni qurulghandin kéyin, mezkur yash ziyaliylar Uyghurlarning öz élini özliri idare qilidighanliqini anglap, wetinige qaytip her sahening tereqqiyatigha hesse qoshush arzusida boldi. Bu waqitta hem sowét-xitay hemkarliqi küchiyip, sowét rehbiri nikita xrushof zor sandiki mutexessislerni, alimlarni xitaygha yardem bérishke ewetishni bashlighanidi. Ene shu qatarda sowét ittipaqi hökümiti bu yashlarningmu wetinige qaytip xizmet qilishini qarar qilghan bolup, bu 30 gha yéqin ziyaliyning mutleq köpi wetinige atlandi. 1945-1947-Yili arisida sherqiy türkistan milliy armiyesining köpligen jenglirige qatnashqan ofitsérliridin yasin imin ottura asiya dölet uniwérsitétining gé'ologiye fakultétini püttürüp shu uniwérsitétta oqutquchi bolup qalghan. Uning ayali, milliy armiye ofitséri shewqiye tashkent chet el tilliri institutining in'gliz tili kespini püttürgenidi. Bu er-ayal 1955-yilining axirida ürümchige bérip, yasin imin renglik métal shirkitige xizmetke chüshüp, kan bayliqlirini qidirish we qézish ishliridiki yétekchi mutexessislerning birge aylandi. Ayali shewqiye bolsa mutexessislerge in'gliz tilidin ders berdi. Exmetjan qasimi oqushqa ewetken bu yashlarning öz wetinige qaytip, wetinige we millitige hesse qoshush qizghinliqi nahayiti yuqiri bolghanidi.
Eyni waqitta ürümchidiki shinjang institutida oqutquchi bolghan hazir istanbulda yashawatqan piroféssor sultan maxmut ependining éytishiche, bu yashlardin 7-8 nepiri shinjang institutigha kélip oqutquchiliq qildi, ene shularning biri tonulghan ziyaliy turghan hesenof idi. Turghan hesenof qatarliq bu ziyaliylarning roli chong bolup, mektepning bilim sapasini östürüshte rol oynidi.
Yasin imin gé'ologiye saheside yétekchi tetqiqatchi bolghan bolup, u, maytagh, qaramaydiki néfitlik qurulush ishlirigha hesse qoshqan, hetta u bu néfitlik hem sheherge nam bérishte yerlik millet tilini asas qilish, yeni Uyghurche “Maytagh”, “Qaramay” ismini qollinish jehetlerde ching turghan. U bu heqte özining kéyinki waqitlardiki xatiriliride qaldurghan. Epsuski, bu yashlarning öz wetinige hesse qoshush arzusi emelge ashmidi, sultan maxmut ependining éytishiche, 1958-1959-yili arisidiki xitay kommunistlirining yerlik milletchilikke zerbe bérish herikiti we bashqa heriketlerni qozghap, Uyghur rehberliri, milliy anggha ige ziyaliylar we bashqilarni küreshke tartip jazalash élip bérishi, bergen aptonomiye wediliridin yénip, tazilash we jazalashni kücheytishidin kéyin ular birmubir sowét ittipaqigha qaytip ketti.
Hetta, 1960-1961-yili arisida mezkur Uyghur ziyaliylirining bezilirini milletchilik bilen eyiblep jazalashqa uchrashqa duch kelgen. Ene shularning biri yasin imin ependi bolup, 1961-yili sowét ittipaqining ürümchidiki bash konsulxanisi biwasite mashina ajritip ularni élip chiqip ketken.
Exmetjan qasimi tashkentke oqushqa ewetken bu oqughuchilar sowét ittipaqigha qaytip kelgendin kéyin tashkent, almuta qatarliq sheherlerdiki türlük xizmet orunlirigha orunliship xizmitini dawamlashturdi. Yasin imin qatarliqlar özbékistanda tonulghan alimlarning birige aylandi hetta ghéni batur qatarliqlar bilen birlikte tashkentte Uyghur jama'et, medeniyet ishlirini élip bardi.
Shinjang institutining dangliq oqutquchisi turghan hesenof tashkentte ma'arip saheside we zhurnalistika saheside xizmet qilip teqdirleshlerge érishti. Bularning hemmisi tashkent we almuta qatarliq sheherlerde yashap we xizmet qilip, axiri ilgiri-kéyin wapat boldi.
Tepsilatini ulinishtin anglang