Exmetjan qasimining “Ayropilan qazasi siri” ning 69-yili (1)

Muxbirimiz ümidwar
2018.08.30
Exmetjan-Qasimi-Abdukerim-Abbasof.jpg Exmetjan qasimi bilen abdukérim abbasof söhbette. 1947-Yili, nenjing.
erktv.com

1944-1949-Yillardiki Uyghur qatarliq milletlerning milliy azadliq inqilabi we sherqiy türkistan jumhuriyitining rehberliridin exmetjan qasimi, général is'haqbék munonof, abdukérim abbasof, delilqan sugurbayéf qatarliqlar we ular bilen birge seperge atlan'ghanlarning ölümige bu yil 27-awghust küni 69 yili toshti. Bu chésla elwette, xitay hökümiti resmiyleshtürgen ularning béyjingda échilidighan siyasiy kéngesh yighinigha qatnishish sepiride sowét ittipaqida ayropilan qazasigha uchridi dep békitilgen 1949-yili, 27-awghust künidur.

Wehalenki, 69 yildin buyan bu weqe Uyghur we bashqa milletlerning neziride, hetta xelq'aradiki Uyghur éli tarixigha qiziqquchilarning neziride “Sirliq ayropilan qazasi” süpitide qarilip kelmekte. Exmetjan qasimi qatarliqlarning qazasi heqqide 1944-1949-yillardiki milliy azadliq inqilab qatnashquchiliri arisida izchil türde türlük qiyas we perezler mewjut bolup kelgen bolup, merhum asim baqi, hashir wahidi qatarliq milliy azadliq inqilab qatnashquchiliri sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin almutada 1942-1949-yilliri arisida ghuljida pa'aliyet qilghan sowét ittipaqi bixeterlik xadimi, doxtur hakim japparning bayanlirida namida exmetjan qasimi qatarliqlarning moskwada öltürülgenliki heqqidiki “Yéngi izdinish” uchurlirini tarqatqan idi. Rusiye we ottura asiyadiki bir qisim rus we bashqa millet aptorliri teripidin élan qilin'ghan maqalilerdimu exmetjan qasimi qatarliq rehberlerning ölümining “Sirliq” ikenliki, buning stalin bixeterlik organliri bilen munasiwetlik ikenliki asasiy salmaqni igiligen idi.

Enqerediki hajiteppe uniwérsitétning oqutquchisi doktor erkin ekremning qarishiche, exmetjan qasimi qatarliqlarning ölümining Uyghurlar we bashqilar arisida izchil guman we türlük qiyaslarni keltürüp chiqirishidiki asasliq seweblerning biri bu heqte xitay hökümiti tarqatqan uchurlar we delillerning kishilerni qayil qilarliq derijide bolmighanliqida iken.

Yéqinqi bir qanche yillarda rusiyediki bezi tarixchilar we zhurnalistlar arisida exmetjan qasimi qatarliqlarning sirliq ayropilan qazasi mesiliside qiziqish qozghilip, bu téma boyiche bezi izdinishler élip bérildi. Hetta bir guruppa rusiye zhurnalist we tarix heweskarliri exmetjan qasimi qatarliqlar olturghan ayropilan chüshüp ketti dep békitilgen rusiyening buryatiye jumhuriyitidiki qaban téghidiki xamar dawan'gha bérip, ayropilan chüshken jayni tekshürdi we bu heqte bir yürüsh maqaliler élan qilindi. Bular ichide buryatiyelik tarixchi we zhurnalist bato barsoyéfning “Bayqal boyidiki hadise” dep atalghan maqalisi rusiyede chiqidighan “Dilétant” zhurnilida élan qilindi. Arqidin aléksandir mixaylof isimlik rus zhurnalistining “‛xitay ayropilani‚ ning 1949-yili buryatiyediki sirliq hadisisi” dep atalghan uzun maqalisi, buryat zhurnalisti botajab radnayéfning “Sherqiy türkistan jumhuriyiti rehberlirining buryatiyediki ölümi” we bashqa maqaliliri élan qilindi. 

Mezkur rus we buryat aptorliri öz maqaliliride exmetjan qasimi qatarliqlarni “Sherqiy türkistan jumhuriyiti rehberliri”, ularning ölümini “Sherqiy türkistan jumhuriyiti rehberlik kabinétining biraqla qaza qilishi” dep ataydu.

Rus zhurnalisti aléksandir mixaylof maqaliside: “Xitay kompartiyisining gomindang üstidin ghelibe qilishi bilen sowét ittipaqi tereptin sherqiy türkistanning musteqilliqini qollash zörüriyiti tebi'iy halda chüshüp qaldi, stalin maw bilen shinjangning teqdiri heqqide sherqiy türkistan jumhuriyitige paydisiz pütüshüm hasil qildi. Maw zédong üch wilayet inqilabini xitay inqilabining bir qismi dep atap, sherqiy türkistan jumhuriyiti wekilliri béyjinggha chaqirildi. Exmetjan qesimi ehwaldin qarighanda sowét rehberliki wekilliri bile uchrishish üchün béyjinggha sowét ittipaqi arqiliq uchqan. U moskwani sherqiy türkistan jumhuriyitining musteqilliqini saqlap qélishqa qayil qilmaqchi bolghan. Sherqiy türkistan jumhuriyiti rehberlikining ölümining suyiqestke munasiwetlik ikenlikige a'it qarashlarmu mewjut, bu xil qarashqa asaslan'ghanda, sherqiy türkistan jumhuriyiti wekilliri étirap qilinmighan bu jumhuriyetning musteqilliqini saqlap qélishta ching turghanliqi üchün sowét bixeterlik orgini teripidin qolgha élin'ghan. Barliq wekiller öltürülgen we kéyin ayropilan hadisisi yasap chiqilghan. Biraq, mezkur xildiki qarashqa a'it héchqandaq höjjet téxi tépilmidi” dep yazghan.

Milliy inqilab qatnashquchisi tarixiy shahit, yéqinda almutada 92 yéshida wapat bolghan batur ershidinof ependining hayat waqtida radiyomizgha éytishiche, exmetjan qasimining ölümi heqqide her xil qarashlar bar, emma ularni shu waqittiki ataqliq sowét Uyghur ziyaliysi qadir hesenof 1949-yili, ayrodromda uzitip qoyghan iken.

Rusiyening bayqal köli boyidiki buryatiye jumhuriyitide chiqidighan rus tilidiki “Buryat heqiqiti” namliq gézit bu yil 16-iyul küni bir qanche yillardin buyan exmetjan qasimi qatarliqlarning ölümi siri heqqide izdiniwatqan buryat zhurnalisti botojab radnayéf bilen ötküzgen exmetjan qasimi qatarliqlarning “Sirliq ölümi” heqqidiki söhbet xatirisi- “‛Uyghur ayropilani‚ning buryatiyede chüshüp kétish siri” dep mawzu qoyulghan maqalini élan qildi. Botajab radnayéfning éytishiche, özining barliq élan qilin'ghan türlük melumatlar we uchurlarni yighip izdinishiche, bu weqe yenila sirliq we murekkep iken.

(Dawami bar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.