Merhum meripetperwer inqilabchi gosul muhiti kim?

Turpan diyarida yashap yéqinqi zaman Uyghur tarixigha zor tesirlerni körsetken muhitilar jemetide anche köp tilgha élinmighan, emma Uyghur ma'aripigha qoshqan töhpiliri seweblik shéng shisey türmiside qetli qilin'ghan bir shexs bar. U bolsimu, gosul muhitidur.

Melum bolushiche, yéqinda turpan astanidiki mehmut muhitilar jemeti muhitilar a'ilisining tötinchi oghli gosul muhiti tughulghanliqining 120 yilliqini xatiriligen. Gosul muhiti Uyghur ma'arip tarixidiki töhpikar meripetperwer, inqilabchilardin biri bolup uning Uyghur ma'aripigha qoshqan töhpisi tolimu zor. Undaqta gosul muhiti zadi kim? u hayat waqtida qandaq pa'aliyetlerde bolghan?

Uyghur élide neshr qilin'ghan muhitilar a'ilisining shejerisige a'it kitablarda körsitilishiche, merhum gosul muhiti 1894 - yili 5 - ayda turpan astinida dunyagha kelgen. U mexsut muhiti, mosul muhiti, mehmut muhitilarning inisi bolup, u, kichikide öz yézisidiki medrisilerde telim - terbiye alghan we akisi mexsut muhiti achqan “Mexsudiye mektipi” de oqughan.

1932 - Yili gosul muhitining akiliri mexsut muhiti bilen mehmut muhiti qumul déhqanlargha qozghilingigha awaz qoshup, turpan astinida qozghilang kötürgen. 1933 - Yili 8 - mart küni ikkinchi akisi mexsut muhiti lükchündiki jengde shéhit bolghandin kéyin, üchinchi akisi mehmut muhiti qozghilangning bash qomandani bolup, xojaniyaz haji bilen qeshqerge ketken. Astanidiki muhitilar a'iliside yalghuz qalghan gosul muhiti a'ilide akilirigha tewe bolghan déhqanchiliq ishlirini bashqurup kelgen.

“Turpan tezkirisi” de élan qilin'ghan turpan ma'arip tarixigha a'it maqallarda déyilishiche turpan astining jenubidiki menggübulaq dégen jayda toqquz kariz bolup, bu karizlarning köp qismi muhitilar a'ilisige tewe bolghachqa, gosul muhitining köpinche waqti shu yerde ötken. Astinida yéngiche penniy mektep échilghili 20 yil bolsimu, menggübulaq astanigha yiraq bolghachqa, bu yerde birmu bala mektep yüzi körmigen. Bu ehwaldin qelbi örten'gen, meripetperwer akilirining chongqur tesirige uchrighan gosul muhiti menggübulaqtin ibaret mushu chet yézida mektep échip, sebiy ballarning qarangghu dilini meripet mesh'ili bilen yorutush niyitide bolghan. U mushu ulugh niyet bilen menggübulaqning xénimkariz (kéyinche “Gosulning karizi” dep atalghan) mehellisidiki öz qorusi ichige töt dérizilik azade bir sinip salghan. Biraq, sinip pütken bolsimu, oquydighan bala chiqmighan.

Shu chaghlarda toqquz karizdin terkib tapqan menggübulaqta jem'iy 40 nechche a'ile, 200 din artuq nopus bar bolup, bular gherbtin sherqqe töt kilométir da'iride tarqaq olturaqlashqan. Uning üstige bu yerdiki déhqanlar bek namrat bolghachqa, balilarning oqush xirajini üstige élishqa majali yetmigen.

Ewladmu - ewlad namratliqta, nadanliqta yashap kelgen turpan rayonining eng chétidiki déhqanlar “Déhqan balisi oqusimu, oqumisimu beribir ketmen chapidighan gep” dep qarighachqa, oqushning paydisini hés qilalmighan. Mushundaq ehwalda gosul muhiti déhqanlarning öylirige oymu oy kirip, oqushning paydisini sözlep, déhqanlarni qayil qilghan. Déhqanlarning namratliqini nezerde tutup, oqutquchining ish heqqi, oqughuchilarning depter, kitab, qelem, somka puli, hetta kiyim - kécheklirining pulinimu öz üstige alidighanliqi toghrisida wede bergen.

Uyghur élide neshr qilin'ghan Uyghur ma'arip tarixigha a'it kitablarda tilgha élinishiche, gosul muhiti menggübulaq tewesidiki 7 yashtin 15 yashqiche bolghan 26 balini tizimgha élip, her bir baligha depter, qelem, kitab, somka we sür renglik rexttin oxshash qilip tiktürgen ishtan, chapan, oxshash doppa, ayaq tarqitip bergen.

Mata bilen chekmendin qopal tikilgen kiyimlerge könüp qalghan balilar, özbékistanda toqulghan rexttin sipta tikilgen kiyimlerni kiyip intayin xushal bolup kétishken. Ata - anilarmu bir tereptin gosul muhitining keng qolluqigha, merdlikige apirin oqushsa, yene bir tereptin balilirining pakiz, retlik, bir xil kiyimlirige qarap ich - ichidin mesliki kélip kétishken.

Gosul muhiti astanide oqutquchiliq qiliwatqan abduraxman adil isimlik oqutquchini menggübulaqtiki mektepke mu'ellim bolup bérishke teklip qilghan. Shundaq qilip, 1933 - yili 10 - ayda 26 oqughuchi qobul qilin'ghan “Gosul muhiti mektipi” de resmiy oqush bashlan'ghan. Shuning bilen nadanliq, zulmet ilikide uxlap yatqan bu chet, yaqa zéminda meripet mesh'ili yalqunjashqa bashlighan.

Bezi bir Uyghur ma'arip tetqiqatchilirining qarishiche bu mektepni shu dewrde Uyghur élidiki eng chet mehellide échilghan tunji mektep déyishke bolidiken.

Gosul muhiti mektep qurulghandin kéyin mektep bashqurush, oqutush ishlirigha izchil bolup kelgen. Yazliq tetil mezgilliride ürümchidin tenterbiye, sen'et oqutquchilirini teklip qilip, oqughuchilarni her xil tenterbiye türlirini öginish, sen'et nomurlirini orundashqa teshkillep, xéli yaxshi ünümge érishken.

Netijide bu mektepning oqughuchiliri eyni yilliri her qaysi yéza - qishlaqlar ara ötküzülgen tenterbiye musabiqiliride 1 - likke érishken.

Gosul muhitining kéyinki hayati toghrisida uning akisi mexsut muhitining oghli ibrahim muhitining taghisi heqqide “Shinjang tarixiy matériyalliri” da élan qilghan bezi eslimiliride körsitilishiche, 1936 - yili shéng shisey gosul muhitigha “Xizmet bérimen” dep aldap we bésim qilip, ürümchige élip chiqip, körünüshte bir idarining meslihetchisi qilghan bolsimu, emeliyette nezerbend astigha alghan. Gosul muhiti ürümchige mangghuche astane Uyghur aqartish uyushmisigha menggübulaq mektipining xirajini özige wakaliten bérip turushni hawale qilghan.

1937 - Yili shéng shisey bir türküm ilghar kishilerni qolgha alghanda gosul muhitinimu türmige tashlighan. Hemde aridin bir nechche yil ötüp 1940 - yiligha kelgende uni türmide qiynap öltürüwetken. U shéhit bolghanda 46 yashta bolup, gosul muhitidin risalet muhiti, abdulla muhiti, ibadet muhiti, pettar muhiti qatarliq perzentler yétim qalghan.

Ibrahim muhitining eslimiliride gosul muhiti qurghan mektepning kéyinki teqdiri toghrida bérilgen uchurlarda déyilishiche, “Gosul muhiti mektipi” ning oqughuchiliri alte yil oqup, 1939 - yili6 - ayda oqush püttürgen. Kéyin bu mektep bashquridighan hem xirajet bilen teminleydighan adem bolmighachqa, mektep taqilip qalghan.

Meripetperwer inqilabchi gosul muhiti tughulghanliqining 120 yilliqi munasiwiti bilen ziyaritimizni qobul qilghan merhumning chong akisi mexsut muhitining newrisi mexsut muhiti gosul muhiti we muhitilar a'ilisi heqqide toxtilip mundaq dédi: töt oghuldin gosul dégen eng kichik oghul, aka - ukining musul haji eng chongi, mexsut muhiti méning chong dadam ikkinchisi, mamut sijang qeshqerde turghan mamut sijang üchinchisi mehmut muhiti, gosul muhiti dégen tötinchi oghul, emdi hazir tokyoda yétiwatqini musul haji 70 nechche yéshida méngisige qan chüshüpmu yaki yürek késili bilenmu öz ejili bilen ölüp kétiptiken.