1940-Yillardiki ürümchidiki amérika konsulxanisi we ili inqilabi

Muxbirimiz ümidwar
2018.03.15
uyghurshunasliq-yighin-parizh-ablehet-kamalof.jpg Tarixchi ablehet kamalof(ongdin birinchi) xelq'ara Uyghurshunasliq ilmiy muhakime yighinida. 2015-Yili noyabir, parizh.
RFA/Oyghan

20-Esirning deslepki yérimida yüz bergen Uyghur we bashqa xitay emes xelqlerning milliy azadliq küreshliri bir qisim chet'el hökümetliriningmu diqqitini jelp qilghan.

1944-Yili, ghulja qozghilingi netijiside sherqiy türkistan jumhuriyiti qurulup, 1945-yili, 9-ayghiche milliy armiye gomindang armiyesini taki manas deryasighiche qoghlap kélip, pütün üch wilayetni azad qilishi en'gliye we amérika diplomatlirining yéqindin diqqet qilishigha érishken idi. Bu munasiwet bilen ular sowét ittipaqining sherqi türkistan jumhuriyitige körsetken tesiri, uning mezkur jumhuriyetning herbiy-siyasiy hayatida oynighan roli qatarliq tereplerni aydinglashturushqa köngül bölgen.

Enqerediki hajiteppe uniwérsitétining dotsénti, tarix penliri doktori erkin ekremning éytishiche, chünki, bu waqitta sowét-xitay munasiwetliri reqiblik halitide bolup, amérika we en'gliye gitlér gérmaniyesi we yaponiye militarizmigha qarshi küreshtiki öz ittipaqchiliri bolghan sowét ittipaqi bilen xitayning bir-biri bilen reqib bolushini xalimaytti, bolupmu yaponiyege qarshi urush qilip, uni pütün asiya-tinch okyan rayonida tarmar qilip, ikkinchi dunya urushining axirqi ghelibisini qolgha keltürüshte sowét ittipaqining yapon'gha qarshi urushqa qatnishish zörür idi.

Amérika, en'gliye qatarliq ittipaqdash döletler üchün Uyghurlar diyari yapon'gha qarshi urushqa ishlitilidighan eshyalar we bashqilarni toshuydighan arqa sep yoli idi. Shunga bu rayonning muqimliqigha diqqet qilip, xitayning mezkur rayonda sowét ittipaqi bilen reqiblishishinimu xalimaytti.

Amérikining ürümchidiki konsulxanisi 1943-yili etiyazlarda qurulghan bolup, ilgiri-kéyin töt konsul we bir qisim mu'awin konsullar wezipe ötidi. Bularning ichide édmon klab, robért word, jon xol pakiston qatarliqlarning pa'aliyetliri muhim hésablinidu. Hetta 1944-yili, may éyida amérika mu'awin prézidénti xénri wallasé özining xitay ziyariti dawamida ürümchide toxtap ziyarette bolghan idi.

Bu chaghlarda Uyghur qatarliq xelqlerning milliy azadliq herikitining sowét ittipaqi teripidin yardemge érishilishini xitay terep herbiy we siyasiy emeldarliri köptürüp, amérika we en'gliye qatarliq ittipaqdashlargha melum qildi. Yeni xitay terep sowét ittipaqining ittipaqdashlar arisidiki ehdinamilerni buzup, isyanchilarni yoshurun qollap we yardem bérip, xitayni parchilimaqchi dep shikayet qilghan idi.

Ene shu seweblerdin, amérikining ürümchidiki konsulxanisi, jümlidin konsul robért ward ilidiki qozghilanglarning tereqqiyat ehwali, sewebliri, sherqiy türkistan jumhuriyitining herbiy-siyasiy ehwaligha diqqet qildi shuningdek sowét ittipaqining ili inqilabida zadi qanchilik tesir küchke ige bolghanliqi we qandaq yardemlerni körsitiwatqanliqi heqqide ürümchidiki xitay herbiy da'iriliri teminligen matériyallardin bashqa yene özliri musteqil türlük uchurlarni toplashqa tirishqan idi. U bu mesilide eyni waqittiki ölke re'isi wu jungshin qatarliqlar bilen köp qétim uchriship, uningdin melumat élip turghan. Doktor erkin ekremning éytishiche, amérika terep sowét ittipaqi zadi bu jayda néme qilmaqchi ? xuddi xitay emeldarliri shikayet qiliwatqandek bu rayonni igiliwélip, özining bir jumhuriyitige aylandurmaqchimu yaki bolsa yerlik xelqning musteqil sherqiy türkistan jumhuriyitini qurushigha yardem körsitish arqiliq bu jayni özining tesiri da'irisi ichidiki rayon'gha aylandurmaqchimu dégen nuqtilarni öz ichige alghan bir qatar mesililerni analiz qilghan.

1946-Yili 7-ayda ili terep bilen xitay merkizi hökümiti arisida bitim imzalinip, birleshme hökümet qurulup, ölkide yéngi tuzum ornitilghandin kéyinmu amérikining ili hökümitige bolghan qiziqishi suslashmighan. Ene shuning netijiside amérikining ürümchidiki tötinchi nöwetlik konsuli jon xol pakiston 1947-yili etiyazda ili we bilen tarbaghatayni ziyaret qilghan. Uningdin burunraq, yeni 1946-yili, 9-ayda bolsa ürümchidiki en'gliye konsuli waltér graxam sherqi türkistan jumhuriyitining merkizi ghulja qatarliq jaylarni ziyaret qilip, munasiwetlik erbablar bilen körüshüp, matériyal toplighan idi.

Pakistonning bu qétimqi seper xatirisi 1947-yili noyabir éyida “Ili we tarbaghatay wilayetlirige seper” dégen témidiki mexsus doklat süpitide a q sh dölet ishliri ministirliqigha yollan'ghan bolup, qazaqistanliq Uyghur tarixchisi ablet kamalof ependi özining arxip matériyallirini toplash we tetqiq qilish pa'aliyiti jeryanida bu doklatning mezmunlirini rus we Uyghur tilida tonushturghan idi.

Ablet kamalofning bayan qilinishiche؛ jon xol pakiston öz doklatida özining seper ehwali heqqide tepsiliy toxtalghan. U, 1947-yili 22-aprél küni seperge atlan'ghan bolup, bu chaghda birleshme hökümetning re'isi jang jijong we mu'awin re'isi exmetjan qasimi qatarliqlar qeshqerge ketken. Pakiston özining üch wilayetni ziyaret qilidighanliqini seperge chiqidighan künila ölkilik hakimiyet organlirigha xewer qilghan bolup, mu'awin re'is burhan shehidi uni ili memuriy hökümitige yézilghan xet bilen teminligen.

Doktor ablet kamalofning bayan qilishiche؛ eyni waqitta sherqi türkistan jumhuriyiti qurulghandin kéyin, a q sh diplomatliri xitay hökümitining teminligen türlük uchurlirigha éhtiyatchanliq we guman neziri bilen mu'amile qilghan bolup, chünki, xitay hökümiti, sowét ittipaqi qizim armiyesining ili, altay, tarbaghatay wilayetlirige kirgenlikini, sowét ittipaqining yerlik xelqni qozghap, ulargha yardem béripla qalmastin biwasite inqilabqa arilashqanliqi heqqidiki melumatlirigha nisbeten gumanliq qarashta bolup, bu tépishmaqni özliri biwasite éniqlashqa tirishqan. Jon pakistanning ili we tarbaghatay sepiri ene shundaq meqsette élip bérilghan.

Epsuski, eyni waqitta, yeni 1946-yili, 9-aylarghiche gherbliklerning sherqiy türkistan jumhuriyiti tewesidiki ili, tarbaghataylargha kirishi cheklen'gen bolup, chünki bitim imzalinishtin ilgiri bu waqitta manas deryasi boyida ikki terep armiyesi bir-birige qarshi turuwatatti. 1946-Yili, 8-aylarda “Bitim” boyiche, yol échilghandin kéyin, ölkining bashqa jayliridiki kishiler bilen ili arisidiki alaqiler bir mezgil yolgha qoyuldi, mana shu waqitta bezi gherblik diplomat we zhurnalistlarningmu iligha bérish imkaniyiti bolghan idi.

Yuqiridiki awaz ulinishidin tepsilatni anglighaysiz.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.