“Mawizm insaniyetke tehdit” -kona tarixiy hökümning yéngi tekrari

Muxbirimiz ümidwar
2021.09.16
“Mawizm insaniyetke tehdit” -kona tarixiy hökümning yéngi tekrari Sowét ittipaqi kompartiyesi merkiziy komitéti xadimi tursun reximof ependi.
RFA/Ümidwar

1961-Yilidin tartip xitay we sowét ittipaqi kommunistliri partiyesining “Shérin'ay munasiwetliri” buzulup, bir-birige reqib we düshmen bolup otturigha chiqishqa bashlidi. 1969-Yili ikki terep qoshunliri damanskiy arilida shiddetlik bir meydan chégra urushi qildi hem ikki dölet qoshunliri urush halitige kirdi. Sowét ittipaqi kommunistliri xitay kompartiyesining bashta sowét ittipaqidin yaxshi paydilinip, uning her xil yardemliri we menpe'etlirige ige bolup, eng axirida uningdin yüz örügen qilmishlirini “Chong yüzsizlik”, “Wapasizliq”, “Satqunluq” dep qarap pütün küchi bilen maw zédongning ikki yüzlimichilikini, aldamchiliqini, omumen xitay kompartiyesining “Saxtiliqliri” ni pash qilidighan teshwiqat urushini bashlidi. Xitaymu sowét ittipaqini “Sotsiyal jahan'gir” lik bilen eyiblep omumyüzlük qarshi teshwiqat bashlidi.

Sowét ittipaqi kompartiyesi merkiziy komitéti xadimi tursun reximof ependining “Mawizm insaniyetke tehdit” namliq kitabining muqawisi.
Sowét ittipaqi kompartiyesi merkiziy komitéti xadimi tursun reximof ependining “Mawizm insaniyetke tehdit” namliq kitabining muqawisi.

Mana shu chaghda moskwadiki sowét ittipaqi penler akadémiyesi yiraq sherq instituti, sherqshunasliq instituti shuningdek qazaqistan, qirghizistan, özbékistan penler akadémiyesidiki birqisim alimlar xitayning Uyghur, tibet, mongghul xelqliri tarixigha a'it saxtikarliqliri, yeni tarixni saxtilashturushlirini pash qilip eserlerni yazdi. Bezi siyasiy tarixchilar we siyasiy mesililer tetqiqatchiliri xitay kompartiyesining türlük siyasetliri, jümlidin milliy siyasitidiki xataliqlar, milletlerge qaratqan basturushliri, milletlerge bergen wediliridin yéniwélishi qatarliq mesililerni yorutushqa kirishti.

Ene shu heriketning aldinqi sépidin orun alghan sowét ittipaqi kompartiyesi merkiziy komitéti xadimi tursun reximofning 1981-yili “‛mawizm insaniyetke tehdit‚ xitaydiki xensu emes milletlerning teqdiri” mawzuluq kitabi moskwadiki “Tepekkur” neshriyati teripidin neshr qilip tarqitildi. Qazaqistandiki tarixchi we siyasetshunas shuningdek 1970-1980-yillardiki sabiq sowét ittipaqi armiyesining podpolkowniki qehriman ghojamberdining qeyt qilishiche, ikki terep arisidiki munasiwet hetta urush halitige ötken bolup, nurghun Uyghurlar herbiy teyyarliqlargha we Uyghur ziyaliyliri xitaygha qarshi teshwiqatlargha jelp qilin'ghan. Moskwada yashaydighan Uyghur ziyaliysi tursun reximof ene shu jeryandiki ataqliq erbablarning biri idi.

Qehriman ghojamberdining otturigha qoyushiche, sowét ittipaqi siyasiyonliri, jümlidin milliy mesile tetqiqatchiliri, bolupmu tursun reximofning nishan qilghini maw zédong bashchiliqidiki xitay kompartiyesining 1920-yillardin tartip taki 1949-yili dölet qurghiche milletlerning öz teqdirini özliri belgilesh hoquqini étirap qilidighanliqini jakarlap, axirida buningdin tamamen yénishi idi.

30 Ming tirazhda chiqirilghan “Mawizm insaniyetke tehdit” namliq mezkur 156 betlik siyasiy kitab eyni waqitta sowét ittipaqidiki xitayni, xitay kompartiyesini tenqid qilidighan eserler ichide nopuzluq orunni igiligen bolup, tursun reximof kitabida mexsus xitay tarixchilirining Uyghurlarning tarixi, sherqiy türkistan tarixi shuningdek bashqa milletlerning tarixini saxtilashturghanliqini, burmilighanliqini pakitlar bilen körsetkendin sirt mexsus türde xitay kompartiyesining taki 1949-yilighiche bolghan 20 nechche yil waqit ichide Uyghur, mongghul, tibet we bashqa milletlerning milliy hoquqini, yeni öz teqdirini özliri belgilesh we fédératsiyelik hoquqini étirap qilip, uni izchil jakarlap kelgenlikini birmubir pakitliq körsitidu.

Tursun reximof xitay kompartiyesining 1922-yilidiki 2-qurultiyi, 1923-yilidiki 3-qurultiyi, 1928-yilidiki 6-qurultiyida we bashqa qararlirida milletlerning öz teqdirini özliri belgilesh hoquqini programma süpitide qobul qilghanliqi, hetta 1934-yili jungxu'a sowét jumhuriyitining asasiy qanunining 14-maddisigha bu hoquqni kirgüzüp, milliy rayonlar we milletlerning xalisa xitay sowét jumhuriyiti terkibide qalsa, xalisa chiqip kétip öz dölitini qursa bolidighanliqini étirap qilghanliqini, hetta 1947-yilimu xitayda fédératsiyelik tüzüm ornitidighanliqini pütün xitaygha hetta dunyagha jakarlighanliqini misal bilen körsitidu.

Tursun reximof axirida maw zédong bashliq xitay kompartiyesining hakimiyetni igilep bolghandin kéyin hemme wedilirini chetke qayrip qoyup, milliy mesilini öz xahishi boyiche, yeni “Chong xitaychiliq” yoli bilen hel qilghanliqini körsitip: uning “Milliy mesilini hel qilishi ispatlidiki, bu chong xitaychiliqtur we bu tarixtiki xitay impératorliri hem gomindang eksiyetchiliridin perqlenmeydu” dep xulase chiqarghan.

Amérikadiki Uyghur tarixi tetqiqatchisi taran Uyghurmu tursun reximofning kitabidiki bu bayanlarning nahayiti toghra ikenlikini, xitay kompartiyesining izchil türde özining ajizliqtin küchiyish jeryanida ene shu öz teqdirini özliri belgilesh hoquqini étirap qilishtin qedemmu-qedem yan'ghanliqini tekitleydu.

Tursun reximof bu xil mezmunlarda, yeni xitay kompartiyesining milliy siyasettiki saxtiliqliri we bashqilar heqqide 1968-1980-yilliri moskwadin tarqitilghan “Wetenni qutquzush radiyosi” ghimu maqale yézip élan qilip turghanidi. Qazaqistandiki péshqedem Uyghur ziyaliysi, zhurnalist riza semedi ependining éytishiche, emeliyette u mezkur Uyghurche anglitishning mes'ulliridin biri idi.

Tursun reximof “Mawizm insaniyetke tehdit” mawzuluq kitabida konkrét halda maw zédong bashliq xitay kompartiyesining Uyghurlargha qarita Uyghur tilini, medeniyitini cheklep hem yoqitip, tarixini burmilap, saxtilashturup hem yoqitip, milliy hoquqini, yeni öz teqdirini özliri belgilesh hoquqini telep qilip, uning saqta aptonomiyesige qarshi turghanlarni basturup, Uyghur millitini “Mejburiy xitaylashturush” yürgüzüwatqanliqi, Uyghurlargha qarita milliy kemsitish yürgüzüwatqanliqini ilgiri sürgen. Qehriman ghojamberdining bayan qilishiche tursun reximof otturigha qoyghan bu nuqtilar bügünki künlerde emeliyette dunyada étirap qilin'ghan bolup, nöwette xitay kompartiyesining Uyghurlargha qarita “Qirghinchiliq” siyasiti yürgüzüwatqanliqi xelq'araliq étirap qilishqa érishmekte. Tursun reximof 40 yillar ilgiri otturigha qoyghan uqumlar bügünmu oxshash we téximu toluq mezmunda tekrarlinip xelq'ara sehnige chiqti.

1912-Yili bishkekte Uyghur a'iliside tughulghan tursun reximof, 1930-1940-yillarda tashkent we lénin'grad ( hazirqi sankitpétérburg) sheherliride aliy mektepte oqughan we sowét ittipaqi kompartiyesi merkiziy komitétida köp yillar Uyghurlar mesilisi boyiche xizmet qilghan. U, 1970-yillarda yiraq sherq institutining xitay tetqiqat bölümide ishlep, 1986-yili moskwada wapat bolghan. U, siyasiy maqaliler we kitablardin bashqa “Rusche-Uyghurche lughet” hem bashqa eserlerni neshrge teyyarlash we tehrirlesh bilenmu meshghul bolghanidi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.