Musapirliq seperliridiki "Sherqiy türkistan jumhuriyiti jengchiliri" (1)

Uyghur diyarining siyasiy teqdiri 20-esirning 40-yillirida zor we hel qilghuch özgirish dewrige kirdi. U, bolsimu, 1944-yili qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitining ebediy dölet süpitide saqlinip qélinishi yaki xitay kompartiyesi hakimiyiti astigha chüshüshtin ibaret idi. Lékin, qismet ikkinchisige duch keldi. Ene shu xitay kompartiyesi hakimiyitining deslipidila merkizi asiya tarixida bir qétimliq chong köchüsh weqesi yüz bergen bolup, bu 1955-1962-yilliri arisidiki Uyghur qatarliq xelqlerning Uyghur diyaridin sabiq sowét ittipaqigha köchüsh dolquni idi.

Tarixiy matériyallar boyiche bu köchüshning arqa körünüshige nezer salghanda, 1944-yili, 8-ayda Uyghur diyarining ili wilayitidiki nilqa nahiyesi teweside Uyghur, qazaqlarni asas qilghan qozghilang partlidi. 1944-Yili, 7-noyabir küni ghulja shehiride qozghilang partlap, 5 kündin kéyin qozghilangchilar sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümitini qurdi we 1945-yili 8-aprélda milliy armiye quruldi. Sherqiy türkistan jumhuriyiti 1945-yili, 10-aygha kelgende ili, tarbaghatay we altay wilayetlirini azad qildi. Ikkinchi dunya urushining axirlishishi bilen sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümiti gomindang xitay hökümiti bilen söhbet ötküzüp, netijide 1946-yil, 7-ayda birleshme hökümet qurulup, bir yildin kéyin buzuldi. Shuningdin kéyin manas deryasi yene pasil qilinip, gomindang hökümiti bilen taki 1949-yili 10-ayghiche tirkiship mewjut bolup turush weziyiti shekillendi, emma shu yili, stalin bilen mawning hemkarliqi netijiside Uyghurlar diyari xitay kommunistlirining qoligha ötüp, 5 yil mewjut bolghan ili hökümiti we 1944-yili bashlan'ghan milliy azadliq herikiti toxtidi. 1950-Yili, milliy armiye xitay azadliq armiyesining 5-korpusigha özgertilip, 1954-yiligha kelgende pütünley emeldin qalduruldi.

1955-Yili, xitay hökümiti "Shinjang Uyghur aptonom rayoni" ni qurush bilen bir waqitta 1957-1958-yilliri élip barghan "Yerlik milletchilik" ke zerbe bérish herikiti jeryanida milliy inqilabqa qatnashqan köpligen rehbiriy shexsler, ziyaliylar, sabiq milliy armiye jengchi- ofitsérliri zerbige uchridi. Omumen, 1950-yillarda élip bérilghan "Üchke qarshi", "Beshke qarshi", "Yerlik milletchilikke zerbe bérish", "Istil tüzitish", "Chong sekrep ilgirilesh", kommunalishish we bashqa türlük namlardiki heriketler Uyghur qatarliq yerlik ahalilerge qarita éghir siyasiy bésimlarni peyda qilghan idi.

Bularning netijiside 1955-yilidin 1962-yilighiche bolghan ariliqta Uyghur diyaridin omumyüzlük sowét ittipaqigha kétish we 1962-yili bolsa, ammiwi yosunda sowét ittipaqigha qéchish weqeliri yüz bérip, bu jeryanda zor sanda ahale sowét ittipaqining ottura asiya jumhuriyetlirige bérip yerleshti. Ene shularning arisida 1944-1949-yilliri, sherqiy türkistan jumhuriyiti dewride milliy armiyege qatnashqan köpligen Uyghur, qazaq, qirghiz, özbék, tatar we rus qatarliq millet wekillirimu bar bolup, bu emeliyette sabiq sherqiy türkistan milliy armiyesi ofitsér-jengchiliri we kadirlirining keng kölemde sowét ittipaqigha kétip yerlishish weqesidur.

Ene shu qétimliq öz wetinini tashlap sowét ittipaqigha köchüp ketken ahalilerning biri, jümlidin sabiq sherqiy türkistan jumhuriyiti milliy armiyesining jengchisi nurmuhemmed sadiqoftur. U hazir almuta shehirining yénidiki türgin yézisida yashawatqan bolup, bu yil 90 yashqa kirgen. U 1945-yili, sherqiy türkistan milliy armiyesining mirzigul nasirof komandirliqidiki ayrim atliq diwiziyonining jengchisi süpitide aqsu tewesidiki urushlargha qatnashqan we taki 1946-yili 7-ayghiche herbiy xizmet ötigen idi. Nurmuhemmed sadiqof 1951-1955-yillirighiche yer islahati xizmetlirige qatnashqan we eyni waqittiki ölkilik jama'et xewpsizlik kadirlar mektipini püttürüp, taki 1958-yilighiche ili oblastliq jama'et xewpsizlik idariside mes'ul kadir bolup xizmet qilghandin kéyin shu yili özining xizmitini we wetinini tashlap sowét ittipaqigha köchüp kétip qazaqistan'gha yerliship, addiy déhqanchiliq bilen turmush kechürüsh qismet yolini talliwalghan.

Nurmuhemmed sadiqofning éytishiche, sowét ittipaqigha ammiwi köchüsh, yeni sowét ittipaqi puqraliqiliq resmiyetliri bilen köchüsh 1955-yilidin bashlinip taki 1962-yilighiche dawamlishiwerdi. Köchüp kelgenlerni sowét ittipaqi yaxshi qarshi élip her bir a'ilige makanlishishi puli, ishlesh orunliri berdi.

1950-1960-Yillarda sowét ittipaqigha ketkenler arisida 1945-1949- yilliri milliy armiyening polkownik unwanidiki qomandanliri bolghan we 1955-yili, xitay azadliq armiyesining général mayoriluq herbiy unwanigha érishken ikki neper général -zunun téyipof we merghup is'haqof, milliy armiye polkowniki we 1950-yillardiki Uyghur aptonom rayonining medeniyet naziri ziya semedi, sherqiy türkistan inqilabi dewridiki xelq qehrimanliri ghéni batur, fatix batur, sherqiy türkistan jumhuriyiti bash katipi abdurewup mexsum ibrahimi, maliye ministiri enwer musabayof we bashqa nechche onlighan yuqiri derijilik erbablar bar idi. Ular öz wetinini tashlap sowét ittipaqigha kétish yolini tallidi. Ziya semedining oghli, hazir almutada yashawatqan 81 yashliq péshqedem zhurnalist riza semedimu dadisi bilen birge 1961-yili qazaqistan'gha köchüp kelgen. U dadisi ziya semedige xitay da'iriliri teripidin 1957-1958-yilliri "Yerlik milletchi" qalpiqi kiydürülüp, emgek lagérigha ewetilip jazalan'ghanliqi, netijide uning axiri sowét ittipaqigha, yeni qazaqistan'gha kétish yolini tallighanliqini qeyt qildi.

Tepislatini yuqiridiki awaz ulinishidin anglighaysiz.

Buni bésish arqiliq, pikringizni yézing

• Print
• Hembehr
• Ewetish

Barliq pikir - bayanlarni körüsh.

• Bügünki anglitish
• Ilgiriki anglitishlar