8-Aprél milli armiye küni-milli armiyege 72 yil (3-)
2017.04.20
1944-1949-Yillardiki milli azadliq inqilab tarixigha da'ir tarixi eslimilerde we kitablarda qeyt qilinishiche, 1945-yili, 8-aprél küni qurulghan milliy muntizim armiye qisqa muddetlik herbiy meshiq we teyyarliqlardin kéyin, 1945-yili,7-aydin bashlap üch front boyiche herbiy heriketke ötti.
1945-Yili, 7-aydin taki 10-ayning béshighiche bolghan üch aygha yetmigen waqit ichide milli armiye qisimliri bash qomandanliq shitabi tüzgen üch front boyiche urush qilish pilanigha asasen shimalda tarbaghatay we altaygha, ottura yönilish boyiche sherqqe, yeni ürümchige terepke, jenubta aqsu yönilishige yürüsh qilghan bolup, shimali we ottura yönilish urushi pütün ili, tarbaghatay we altay wilayetlirining bir gewdige aylinishini ishqa ashurup, azad üch wilayetning taki 1949-yili, 10-ayghiche öz aldigha musteqil hakimiyet süpitide mewjut bolup turushini kapaletke ige qilghan idi.
Sabiq milli armiye shahidliridin toxti ibrayim qatarliqlarning kitablirigha tayan'ghanda, milli armiyening üch front boyiche urushi aldi bilen shimali yönilishte bashlan'ghan bolup, chünki tarbaghatay wilayiti, jümlidin chöchek qatarliq sheherler ishghal qilinsa, milli armiyening ottura yönilishtiki gomindang armiyesining asasi küchi jaylashqan shixo we jingni igilep, ürümchige yürüsh qilish yolini échishni kapaletke ige qilish mumkin idi.
Shunga sherqiy türkistan jumhuriyiti waqitliq hökümiti we milli armiye bash qomandanliq shitabi tarbaghatay we altaygha yürüsh qilishqa nahayiti ehmiyet bergen.
Milli armiye bash qomandanliq shitabi shimali frontta jeng qilish üchün kengsay 3-atliq polki we mongghul ayrim atliq diwiziyonini ajratqan bolup, 1945-yili, 7-ayning otturilirida kengsay 3-atliq polki sayram köli boyigha orunliship, shimalgha yürüsh qilishqa teyyarliq qildi.
Kengsay 3-atliq polki asasliqi kengsay rayoni, losigong, ghulja shehiri qatarliq jaylarda jeng qilghan Uyghur, rus we qazaqlardin tüzülgen bolup, mezkur polkning komandiri ruslardin fatiy léskin idi.
Milli armiye kengsay atliq eskerler polki 1945-yili,24-iyulghiche bolghan ariliqta toli, mofang qatarliq jaylarni ishghal qilip, dörbiljin'ge yétip kélip uni qorshawgha aldi we üch künlük qorshaw jéngidin kéyin, 29-iyul küni dörbiljinni ishghal qilip, chöchek shehirige yürüsh qilip, chöchekte turushluq tarbaghatay waliysi péngronggha elchi ewetip, uni teslim bolushqa dewet qildi. Lékin, milli armiyege teslim bolushni xalimighan péngrong qatarliq gomindangning chöchekte turushluq ikki polkining komadirliri we memuriy emeldarlar sowét ittipaqidin panahliq tilep, sowét ittipaqigha kétish yoli bilen özini qutuldurush charisini qollinip, sowét ittipaqining chöchektiki konsulxanisidin özlirini qobul qilishni telep qildi.
Sowét ittipaqining yéqinda ashkarilan'ghan mexpiy arxipliridin melum bolushiche, sowét ittipaqi ichki ishlar xelq komissariyatining chégra qisimliri bash qomandani staxanow 1945-yili, 31-iyul küni ichki ishlar xelq komissari bériyagha doklat yollap, milli armiyening 29-iyul küni dörbiljinni igiligenliki, chöchektiki sowét mu'awin sowét konsuli zeynullining bexti chégrisigha kélip, chöchektiki bir qisim xitay herbiy-memuriy emeldarlirining sowét ittipaqigha ötüp panahlinidiganliqini uqturghanliqi, bu jaydiki chégra saqlash komandiri kowoliyowskiyning bu mesilini yuqirigha doklat qilidighanliqini bildürgenlikini melum qilghan. U yene shu küni chöchektiki wali péngrong we uning a'ilisi bolup, 500 esker we ofitsér, 500 din artuq puqra we bashqilar bolup, jemiy 1100 ademning sowét chégrisi ichige ötkenliki we ularning chégridin 15 kilométir jaydiki waqitliq orunlashturulghanliqini doklat qilghan.
Chöchektin sowét ittipaqigha ketken gomindang herbiy-memuriy xadimliri we puqralarning sani xitay terep tarixi matériyallirida 1400 adem dep körsitilgen bolup, emma sowét resmi arxip höjjitidiki san 1100 ademdin ibarettur.
Netijide, 31-iyul küni tinchliq bilen chöchek azad bolghan we bu jaylardiki partizanlar we milli armiye birleshtürülüp, kengsay polki bir birgadigha aylandurulghan.