Nishan'gha yételmigen Uyghur “Musulman batalyoni” ning qismiti

1960-1970-Yillardiki sowét-xitay reqiblik dewride bu ikki dölet arisida urush partlap qélish xewpi bir mezgillik jiddiylik peyda qilghan bolup, eger ikki dölet arisida urush yüz berse, Uyghurlar diyari, ichki mongghuliye we sherqiy shimal bu urushtiki aldinqi sep rayonlirigha aylinidighanliqi, sowét ittipaqi armiyesining aldi bilen mezkur rayonlargha kiridighanliqidin ibaret endishe tüpeylidin xitay bu jaylarda, jümlidin Uyghurlar diyarida köp yillar urush teyyarliqi élip barghan we zor sanda eskiri küchini orunlashturghan idi. Sowét ittipaqimu özining milyon kishilik qoshunini chégra rayonlargha orunlashturghandin tashqiri yene sowét ittipaqidiki Uyghurlardin sowét armiyesi terkibide mexsus herbiy qoshun teshkillesh, teshwiqat-terghibat élip bérish qatarliq türlük ishlarni qilghan idi.

Sowét ittipaqi yimirilgendin kéyinki yillar dawamida sowét ittipaqining xitaygha qarshi köpligen mexpiy herbiy we siyasiy pilanlirigha a'it höjjetler we sirlar ashkarilinishqa bashlighan bolup, ene shularning biri 1980-yili sowét ittipaqi qoralliq küchliri bash qomandanliq shtabi bash razwédka idarisi teripidin qurulghan we mexsus Uyghurlardin tüzülgen mexsus wezipilerni atquridighan 177-alahide qisim etriti, yaki “2-Musulman batalyoni” dur. Mezkur qoshun heqqide yéqinqi 10 yillar ichide köplep yézilghan bolup, yéqinda bolsa mezkur batalyonning komandiri boris kérimbayéfning tughulghanliqining 70 yilliqi qazaqistan hökümiti teripidin xatirilendi.

Qazaqistan yazghuchisi aman'géldi jantasofning “Qara mayor etriti” namliq mezkur batalyon we uning komandiri, qazaq millitidin kélip chiqqan boris kérimbayéfning herbiy pa'aliyitige a'it esiride shuningdek mezkur batalyon heqqidiki bashqimu eserlerde körsitilishiche, 1979-yili sowét-xitay munasiwetlirining jiddiyleshken mezgilide, 1980-yili, 8-yanwar küni sowét ittipaqi qoralliq küchliri bash qomandanliq shtabi mexsus Uyghurlardin bir batalyoni alahide wezipiler qismi qurushni qarar qilip, buninggha mayor boris kérimbayéfni teyinligen. Buning bilen eyni waqitta moskwada qurulush ishlirida ishlewatqan sowét armiyesining qurulush qismidiki we bashqa qisimlardiki 300 etrapida Uyghur jengchi tallinip, qazaqistanning almuta shehiri yénidiki qapchighaygha élip kélinip, qapchighayda 177-alahide qisim qurulup, jiddiy herbiy meshiqqe sélin'ghan. Bu qoshun mexsus Uyghur diyarigha sélinish üchün qurulghan iken.

Qazaqistanning “Fri'ends.Kz” dep atalghan torida élan qilin'ghan “Qara mayor” namliq maqalide éytilishiche, mezkur Uyghur jengchilerdin qurulghan alahide batalyonining ofitsérlar terkibiningmu 70%i qazaq, özbék qatarliq yerlik milletlerdin bolup, peqet az bir qismila ruslar bolghan. Bu hem sowét armiyesi terkibidiki tunji eskerliri pütünley Uyghurlardin, ofitsérliri qazaq, özbék we ruslardin tüzülgen, yeni mutleq köp qismi yerlik türkiy millettin tüzülgen mexsus alahide qisim hésablinidiken. Maqalide éytilishiche, bu qoshun 1970-yillarning axiridiki sowét ittipaqining xitay bilen bolghan munasiwetlirining jiddiylishishigha asasen qurulghan idi. 1979-Yili, xitay armiyesining wiyétnamgha kirishi bilen chong urush xewpi yene bir qétim kücheygen.

Eyni waqitta sowét armiyesining mayori süpitide zabaykalskiy qisimlirining shtabida ishligen qehriman ghojamberdining éytishiche, 1970-yillarning axirida sowét ittipaqi armiyesi xitaygha qarshi urush teyyarliqi üchün ottura asiya herbiy rayonini qurup, qazaqistan'gha, yiraq sherqqe we tashqi mongghuliyege zor qoshunni orunlashturghan idi.

“Qara mayor” mawzuluq maqalide körsitilishiche, 1979-yili, xitay armiyesining wiyétnamgha kirishi we wiyétnam bilen xitay arisidiki chégra toqunushliridin kéyin sowét ittipaqi bash qomandanliq shtabining namelum bir mexpiy pilani boyiche herbiy mutexessisler mexpiy türde shinjang Uyghur aptonom rayonida xitay bilen sowét ittipaqi arisidiki bir nétéral rayonni berpa qilishni oylashqan.

Maqalide déyilishiche, 1970-yillarda Uyghurlar bilen gherbni échishqa kelgen étnik xitaylar arisidiki munasiwetler jiddiyliship ketken bolup, yerlik ahalilerning köp qétimliq isyanlirini basturushqa saqchilardin bashqa herbiy qoshunlarmu ishqa sélin'ghan. Buning bilen sowét armiyesi bash qomandanliq shtabining tehlilchiliri sherqtin kélidighan tehditni özgertidighan purset keldi dep qarigha bolup, chünki ular yeni xitayning yadro qoraligha ige bolushidinmu bi'aram bolghan idi. Ular xitay bilen yüz bérishi éhtimalliqi bar urushning birinchi teyyarliq qedimini yéngidin xitay armiyesining shinjang Uyghur aptonom rayonidiki arqa sep eslihelirini qalaymiqan qilidighan razwétkichi-buzghunchi qoshun qurush bilen bésish dep hésablidi. Maqalide körsitilishiche, Uyghurlardin tüzülgen 177-alahide qisim ene shundaq meqsetler bilen qurulghan.

Sowét ittipaqi armiyesining bu xil pa'aliyetliridin xewerdar qehriman ghojamberdining éytishiche, sowét terepning Uyghurlarni köplep herbiy xizmetlerge qobul qilish, Uyghurlardin paydilinish ishlirini emeliyette 1968-1969-yilliridiki damnaskiy urushi bilen tengla kücheytken idi.

1945-1946-Yiliridiki milliy armiyening sabiq jengchisi nurmuhemmed sadiqofning éytishiche, 1969-1970-yilliri sowét-xitay arisida urush partlash xewpi kücheygende sowét ittipaqi hökümiti 1944-1949-yillardiki milliy inqilabqa qatnashqan we sowét ittipaqida yashawatqan kona jengchi we ofitsérlarni yighip herbiy meshiq élip barghan. Buninggha sabiq milliy armiye polkownikliridin zunon téyipof, merghup is'haqof we bashqilarmu qatnashqan idi. Biraq, sowét -xitay munasiwetlirining normallishishqa yüzlinishi bilen sowét ittipaqi terep öz pilanliridin qaytqan.

1981-Yili, sowét-xitay munasiwet weziyiti özgirishi bilen mezkur 177‏-qisimning pilani emeldin qaldurulup, 177-alahide qisimdiki ikki yil herbiy xizmet qilghan Uyghur jengchiler septin chékindürülüp, ularning ornigha qazaq, qirghiz, özbék jengchiler toluqlinip shu yilning axirida awghanistan'gha ewetilip, penshir jilghisida 3 yil etrapida jeng qilghan.

Shundaq qilip eslide moskwaning pilanida xitaygha hujum qilidighan sowét armiyesi terkibide Uyghurlar rayonigha bésip kirip, bu jayda jeng qilmaqchi bolghan 177-alahide qisim, yeni “2-Musulman batalyoni” ning nishani özgertilip, afghanistan'gha ewetilip, exmetshah mes'ut qomandanliqidiki mujahidlar bilen urush qilip, bu batalyon jengchilirining köp qismi ölgen we yarilan'ghan. Axiri sowét armiyesi 1989-yili afghanistanda qaytip chiqip kétishke mejbur bolghan idi.