erktv.com
1944-1949-Yilliridiki Uyghur, qazaq we bashqa xelqlerning milliy azadliq herikitining rehberliridin exmetjan qasimi, is'haqbék munonof qatarliq kishilerning xitay kommunist armiyesi xitayning gherbiy shimali we Uyghur diyarini igilesh aldida tuyuqsiz kolléktip qazagha uchrishi 20-esir merkizi asiya, jümlidin Uyghur diyari we xitay tarixidiki nahayiti zor weqe hésablinidu. Gerche, xitay hökümiti exmetjan qasimi qatarliq milliy azadliq inqilab rehberlirining béyjingda échilidighan xitay döletlik yéngi siyasiy kéngesh yighinigha qatnishish üchün yolgha chiqip, 1949-yili, 27-awghust küni sowét ittipaqi térritoriyeside ayropilan qazasigha uchrap wapat bolghanliqini élan qilip, 70 yilgha yéqin waqittin buyan mezkur qaza heqqidiki tekshürüsh doklati we munasiwetlik pakitliq höjjetlerni élan qilmay, peqet ularning ayropilan qazasigha uchrighanliqinila éytip kelgen idi. Emma, exmetjan qasimi qatarliq milliy inqilabning aliy derijilik siyasiy we herbiy rehberlirining biraqla qazagha uchrishi heqqide eyni waqittin tartip, taki hazirghiche milliy inqilab qatnashquchiliri we xelq ichide her türlük qiyaslar, gumanliq perezler dawamliship, bu weqe hetta xelq'aradiki bir qisim tarixi eserlerde "Sirliq ayropilan hadisisi" dep ataldi.
Enqerediki hajiteppe uniwérsitétining tarix oqutquchisi doktor erkin ekremning qarishiche, buning sewebini asasliqi bu weqening azadliq yolida küresh qiliwatqan, Uyghurlarning teqdirini belgileydighan muhim peytte yüz bérishining Uyghurlar üchün nahayiti tasadipiy tuyulghanliqi hem xitay hökümet terepning yéterlik pakitlarni xelqqe körsitip bermigenlikige baghlash kérek.
Exmetjan qasimi qatarliqlar zadi qandaq hayatidin ayrildi? heqiqeten ular ayropilan qazasigha uchrighanmu? mezkur ölüm weqeside mutleq mexpiyetlikler barmu? dégendek so'allar etrapidiki tehlil, perez we köz qarashlar xitay hökümitining resmiy melumatliri bilen parallél dawamliship kéliwatqan bolsimu, emma hazirghiche mezkur ayropilan qazasigha a'it sowét terepning birer mexpiy höjjiti téxi ashkara élan qilinmighan idi. Biraq, mana mundaq mutleq mexpiy höjjetning biri yéqinda amérikidiki wodrow wilson merkizi teripidin élan qilindi.
Mezkur mutleq mexpiy höjjet sowét ittipaqi aliy rehbiri yosif stalinning béyjingdiki siyasiy meslihet kéngishining yighinigha qatnishish üchün yolgha chiqqan wekiller ömikining ayropilan qazasigha uchrighanliq xewirini maw zédonggha yetküzgenliki bilen munasiwetliktur.
Yosif stalin 1949-yili, 2-séntebir küni xitay kompartiyesi bash sékrétari maw zédonggha mutleq mexpiy télégramma yollap, "Shinjang démokratik teshkilatlar wekillirining irkutskiy rayonida ayropilan qazasigha uchrighanliqini we özlirining tézdin yene bir ömekni ewetish tedbiri alidighanliqi" ni bildürgen.
Télégramma mundaq yézilghan:
"Yoldash maw zédonggha؛ zor qayghu bilen shuni sizge uqturushimiz kérekki, béyjingdiki siyasiy meslihet kéngishi yighinigha qatnishish üchün bir qanche kün ilgiri ghuljidin uchqan shinjang démokratik teshkilatlar wekiller ömiki olturghan ayropilan irkutskiy rayonida murekkep atmosféra shara'itigha duch kélip, hadisige uchrap, uchquchilar we wekiller ömiki qaza qildi."
Yosif stalin gerche bu télégrammida wekiller ömiki ezalirining isimlirini atimisimu, emma u exmetjan qasimi, is'haqbék munonof, delilqan sugurbayéf, abdukérim abbasof we bashqilarni nezerde tutqan idi. Lékin, bu télégrammida exmetjan qasimi qatarliqlarnig qazagha uchrighan éniq künining körsitilmesliki diqqetke sazawer bolup, bu chésla heqqide her xil uchur mewjut, xitay terep exmetjan qasimi qatarliqlarning 1949-yili 27-awghust küni qaza bolghanliqini izchil éytip kelgen bolsimu, emma yéqinda rusiyede élan qilin'ghan mezkur weqe heqqidiki uchurlarda bu ayropilan weqesining 25-awghust küni yüz bergenliki körsitildi.
Enqerediki hajiteppe uniwérsitétining tarix oqutquchisi erkin ekremning qarishiche, hetta maw zédong, ju énley qatarliqlar 1949-yili 2-séntebir küni stalinning exmetjan qasimi qatarliqlarning ölümi heqqidiki télégrammini tapshurup alsimu, biraq ular exmetjan qatarliqlargha bildürgen teziyenamiliride mezkur éghir paji'elik weqening waqtini "9-Ay" dep atighan.
Erkin ekremning éytishiche, eslide mundaq müjmellik sadir bolmasliqi kérek idi. Ular choqum éniq künni yézishi kérek idi.
Stalinning télégrammisidiki yene bir müjmellik, u "Shinjang démokratik teshkilatlar wekilliri olturghan ayropilanning ghuljidin uchqanliqini" yazghan. Emeliyette undaq emes bolup, exmetjan qasimi qatarliqlar 1949-yili, 23-awghust küni ghuljidin aptomobil bilen ayrilip almutada bolghan. Ejeba stalin shundaq xatalishamdu?
Hetta 1950-1960-yillarda sowét ittipaqigha köchüp ketken sabiq milliy azadliq inqilab qatnashquchiliri we milliy armiye ofitsérliridin asim baqi, hashir wahidi we bashqilar sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin, 1942-1949-yilliri arisida sowét ittipaqining ghuljigha ewetken bixeterlik xadimi, kéyin bishkekte yashighan doxtur hakimjappar yarullabékofning aghzaki bayanliri arqiliq exmetjan qasimi qatarliqlarning almutada sowét ittipaqi xadimliri bilen söhbette bolup, öz milliy menpe'etliride ching turghanliqi üchün moskwagha élip bérilip, ziyankeshlikke uchrighanliqigha a'it uchurlarni otturigha qoydi. Bu nuqta asim baqining "Xunzirlik" namliq kitabchisida éniq körsitildi.
Sabiq milliy armiye ofitséri, tarixi shahitlardin batur ershidinofning éytishiche, exmetjan qasimi almutagha kelgendin kéyin, almutada bir qatar uchrishishlar bolghan bolup, eyni waqittiki almutada chiqidighan "Qazaq éli" zhurnili bash muherriri, sowét Uyghurliri wekilliridin qadir hesenof özining almutada exmetjan bilen uchrashqanliqi we uni ayrodromigha uzitip qoyghanliqini 1960-yillarda batur erishidnofqa sözlep bergen.
Wodrow wilson merkizi élan qilghan stalinning mezkur mutleq mexpiy télégrammisidin exmetjan qasimi qatarliqlarning ölümi we wekiller ömikining choqum béyjingdiki siyasiy kéngesh yighinigha qatnishishining sowét ittipaqi hem xitay kompartiyesi üchün neqeder muhim ikenlikini körüwélishqa bolidu. Stalin télégrammisining axirida: "Biz ghuljidin béypingdiki siyasiy meslihet kéngishining yighinigha qisqartilghan sandiki wekillerdin bolsimu yéngi ömekning ewetilishi üchün tedbir qollinimiz" dep keskin we éniq éytqan.
Erkin ekremning qarishiche, béyjingdiki yighin'gha wekil ewetish we ewetmeslikni, hetta kimlerning bérishi we barmasliqini stalin hökümiti biwasite belgilesh küchige ige. Heqiqeten, stalin maw zédonggha exmetjan qasimi qatarliqlarning qazagha uchrighanliq télégrammisini ewetip bir hepte ichide Uyghurlardin seypidin ezizi, tarbaghatay mu'awin waliysi, eslide tashkentte tughulghan özbéklerdin alimjan hakimbayof, ürümchidiki xitay ziyaliyliridin tuji, yene bir neper Uyghur xadim, bir neper shéwe terjimandin terkib tapqan wekiller ömiki 9-ayning 8-küni moskwadin ewetilgen mexsus xadimning hemrahliqida, mexsus ayropilanda olturup, biwasite ghuljidin uchup seperge atlandi.
Seypidin eziz bilen exmetjan qasimi qatarliqlarning sepiri tamamen oxshimighan bolup, exmetjan qatarliqlar ghuljidin almutagha aptomobil bilen bardi we ariliqta bir qanche kün ötken bolsa, seypidin ezizi biwasite stalin ewetken ayropilan bilen biwasite ghuljidin uchti hem saq-salamet béyjinggha yétip bérip, yighinda "Ortaq programmini qollaydighanliqi" we qatniship, xitay kompartiyesining rehberlikini shertsiz qobul qilidighanliqini jakarlidi.
