Sherqiy türkistan milliy armiyesi ofitsérining jenggah xatiriliri ( 1)

Muxbirimiz ümidwar
2020.05.21
Hakim-tursun.jpg Hakim tursun sadirof ( 1929-2006). Sherqiy türkistan milliy armiye ofitséri, zapas 1-atquchilar polki batalyon shtab bashliqi, milliy armiye herbiy sot ofitséri ( 1945-1949).
RFA/Ümidwar

Hakim tursunning: “Milliy azadliq inqilabi jeryanida men Heqdar Bolghan ishlar” namliq eslimisi.

1949-1944-Yilliridiki sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabigha qatnashqan minglighan milliy armiye jengchi-ofitsérliri, ziyaliylar, hökümet xadimliri we bashqilarning mutleq zor köpchiliki hazir alliqachan bu dunyadin ketken bolsimu, emma ularning élip barghan daghdughiliq milliy azadliq inqilabi, jümlidin azadliq üchün élip barghan jengliri tarix sehipiliridin orun aldi.

Ene shu inqilab shahitlirining peqet az bir qismila özliri qatnashqan, shahit bolghan inqilab heqqide eslimilerni yézip qaldurghan bolsimu, emma minglighan shahitlar bundaq imkaniyetlerge ige bolalmidi. Démek nurghun sergüzeshtler, muhim weqeler, tarixiy sirlar we bashqilar shu pétiche qaldi. Shuning bilen bir waqitta jeng meydanliridiki, kündilik xizmetlerdiki nurghun pidakar kishiler, qehrimanliqlarni yaratqan jengchiler, ofitsérlar, özlirini erkinlik, azadliq üchün atighan oghul-qizlar waqitning ötüshi bilen héchqandaq yazma xatiriler qaldurulmighanliqi üchün untulup kétildi.

1949-1944-Yilliridiki milliy azadliq inqilabining ene shu jeryanlirini, qehrimanliqlarni, pidakarliqlarni we qehriman obrazlarni kéyinki ewladlargha qaldurush, tarix betliridin orun aldurush hem untuldurmasliq wezipisini zimmisige alghan inqilab shahitliridin biri, 1944-yili 7-noyabir künidin bashlap inqilabqa qatniship, milliy azadliq inqilab we milliy armiyining barliq jenggiwar musapilirini bashtin kechürgen bir ofitsérning özi körgen, qatnashqan we anglighan inqilab musapilirige a'it qol yazma xatirisi qolimizda turuptu.

U bolsimu, sherqiy türkistan milliy armiyesi ofitséri, merhum hakim tursun sadirofning “Milliy azadliq inqilabi jeryanida men Heqdar Bolghan ishlar” mawzuluq téxi neshr qilinmighan qolyazma eslimisidur. 375 Betlik bu eslimide merhum hakim tursunning 1942-yilidin taki 1950-yillarda milliy armiye 5-korpusqa özgertilip mewjut bolghan'gha qeder béshidin ötküzgen weqeler tepsiliy xatirilen'gen. Hakim tursun 1944-yili, 7-noyabir küni ghulja qozghilingi partlighan birinchi künidin bashlap inqilab qoynigha özini atqan bolup, u waqitta emdila 16 yashqa kirgen hakim tursun bala partizan bolushigha qarimay, 1944-yili, 12-noyabirdin bashlan'ghan 86 künlük herembagh, ayrodrom jenglirige toluq qatniship, yarilan'ghan bolsimu yene sepke qaytip kélip, ayrodromni qorshap, azad qilish jéngini dawamlashturghan.

Eslimidin melum bolushiche, hakim tursun 1945-yili, 8-aprél küni muntizim sherqiy türkistan milliy armiyesining ghulja atquchilar 2-polkining jengchisi süpitide ghulja shehiridiki paratqa qatniship, özining resmiy muntizim herbiy hayatini bashlighanidi. Hakim tursunning awstraliyede yashaydighan qizi gülbahar xanim mezkur inqilab eslimisini özi bilen chet'elge élip chiqqandin kéyin uni birmu-bir retlep neshr qilish üchün teyyarlighuchi bolup, u dadisining hayat musapiliri heqqide toxtilip, hakim tursunning ilgiri-kéyin 9 yil herbiy hayat musapisini bashtin kechürgenlikini bildürdi. Hakim tursun sadirof 1929-yili ghulja shehiride tughulghan we ghuljadiki Uyghurche hem xitayche mekteplerde oqughan. U, 1944-yili, 7-noyabir küni inqilabqa qatnashqandin kéyin ilgiri kéyin azad nishanliq 2-atquchilar polkining razwédka wizwodi jengchisi, 1-atquchilar zapas polki razwédka wizwod komandiri, batalyon shtab bashliqi, 1947-1946-yilliri ili bilim yurti herbiy qurulmisi boyiche batalyon shtab bashliqi, 1949-1947-yilliri arisida milliy armiye herbiy soti we teptish mehkimisi ofitséri bolup ishligen. Milliy armiye 5-korpusqa özgertilgendin kéyin armiye géziti tehriri we bashqa xizmetlerni atqurup, 1953-yili herbiy septin boshighan hem

Kanchiliq we sana'et institutini oqup, axiri shu sahede ishlep, pénsiyege chiqip, 2006-yili wapat bolghanidi.

Gülbahar xanimning éytishiche, dadisi hakim tursun öz eslimisini 2005-2006-yili éghir késelge giriptar bolghanda yézip chiqqan bolup, u bir tereptin késel bilen éliship, yene bir tereptin mezkur inqilab eslimisini axirqi tiniqi toxtighuche yézishni dawamlashturup, axiri tamamlap bolup wapat bolghan hem buni ewladlargha miras qaldurghan

Shuni eskertish mumkinki, hazirghiche 1930-1940-yillardiki Uyghurlarning milliy azadliq inqilab musapiliri we shu mezgillerdiki türlük weqelerni, bolupmu 1944-1949-yillardiki sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabini “Üch wilayet inqilabi” nami astida bayan qilidighan her xil eslimiler Uyghur élining ichi-sirtida yézilip bir qismi neshr qilinip tarqitildi.

Türkiyediki ége uniwérsitéti proféssori, Uyghur medeniyet we tarixiy mesililiri tetqiqatchisi alimjan inayet ependining qarishiche, Uyghur diyari ichide neshr qilin'ghan bu eslimiler türlük sénzora we hökümet idé'ologiyesi belgilep bergen ramka astida yézilip tarqitilghan, chet'ellerdikiliri bolsa bir qeder erkin yézilghan. Uning qarishiche, meyli chet'ellerde we yaki Uyghur ilida yézilghan bolsun bu eslimiler shu dewrni chüshinish we bilishte muhim ehmiyetke ige bolup keldi. Bu eslimiler ewladlarning öz tarixi musapilirini bilishide we terbiyelinishide muhim rol oynidi.

Hakim tursunning mezkur eslimiside 7-noyabirdin tartip taki 1950-yili milliy armiye 5-korpusqa özgertilgen'giche bolghan ariliqtiki nurghun tarixiy weqeler, tarixiy shexsler, her millet ofitsérliri hem ularning ish pa'aliyetliri heqqide ilgiriki eslimilerdin perqliq halda bir qeder etrapliq uchurlar qaldurulghan bolup, hakim tursun özi körgen, qatnashqan, bilgen hemme weqelerni asasen yézip qaldurghanidi. (Dawami bar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.