Sherqiy türkistan milliy armiyesi ofitsérining jenggah xatiriliri (2)

1944-1949-Yilliri arisidiki milliy azadliq inqilab dewride partizan qoshuni jengchisi, sherqiy türkistan milliy armiyesi ofitséri, zapas 1-atquchilar polki batalyon shtab bashliqi, milliy armiye herbiy sot ofitséri qatarliq wezipilerde bolup, inqilabqa özining tégishlik hessisini qoshqan hakim tursun sadirofning téxi neshr qilinmighan “Milliy azadliq inqilabi jeryanida men heqdar bolghan ishlar” namliq eslimisi hazirghiche élan qilin'ghan milliy inqilab shahitlirining eslimiliri ichide bir qatar özgichiliklerge ige. Bu bolsimu hakim tursunning peqet özi biwasite qatnashqan, shahit bolghan weqeler we sepdashlirining ish-heriketlirini tepsiliy, inchike we rastchil meydanda turup bayan qilishidur.

Hakim tursun öz eslimiside bayan qilishiche, u 1944-yili, 7-noyabir küni seherde bashlan'ghan ghulja qozghilingigha shu künila qatniship, abdukérim abbasofning orunlashturushi boyiche qozghilangchilargha yardemlishish, teshwiqat waraqlirini tarqitish ishliri bilen shughullan'ghan, arqidin bir dane miltiqqa ériship, partizan etritining jengchisi süpitide herembagh, ayrodrom we lengshanggha kiriwalghan xitay qoshunlirini qorshap yoqitish jenglirige qatnashqan. Hakim tursun öz eslimiside bayan qilishiche, u asasliqi ghuljada yashaydighan rus yashliridin konkin, bézbaradof qatarliqlar komandirliq qilghan, ruslar köprek bolghan etret terkibide 80 nechche kün ayrodromni qorshash jéngige qatniship baturluq bilen jeng qilghan. Hazir awstraliyede yashawatqan hakim tursunning qizi gülbahar xanim dadisining bu qolyazma eslimisini neshrge teyyarlighan bolup, uning éytishiche, dadisi üchün ayrodrom jéngi untulmas xatirilerni qaldurghan we bu uning hayatidiki hayat-mamatliq deqiqiler idi.

Ayrodrom jéngi 1944-yili, 12-noyabirdin taki 1945-yili, 31-yanwarghiche dawamlashqan bolup, tarixiy shahitlarning xatiriliri we bashqa munasiwetlik matériyallargha qarighanda, 1944-yili, 12-noyabir küni ghulja qozghilangchiliri sherqiy türkistan jumhuriyitini élan qilghan küni ghulja shehirining asasiy qismi azad qilinip, peqet ayrodrom, herembagh, lengshangdin ibaret üch nuqtigha xitay qoshuni, saqchiliri, memuriy xadimliri we ularning a'ile-tawabi'atliri hem bir qisim ghuljadiki xitay ahalisidin bolup, 8 minggha yéqin adem békiniwalghan. Bulargha général du défu we saw riling qatarliqlar qomandanliq qilghan. Hakim tursun eslimiside qeyt qilishiche, bu jenglerde partizanlar tereptinmu xéli köp kishi öldi we yarilandi. Özi qatnashqan ruslarni asas qilghan etrettiki ilining rus pida'iylirimu baturluq bilen jeng qildi. Hakim tursun eslimiside Uyghur komandirlardin manap osmanof isimlik kishini alahide tilgha alghan bolup, manap osmanof exmetjan qasimining xanimi mahinur qasim we kéyinki ataqliq tilshunas mirsultan osmanof ependilerge tughqan idi. Manap aka özining alahide baturluqi bilen etrettiki ruslar we Uyghurlarning hörmitige érishken.

Hakim tursun eslimiside özining 1945-yili, 8-aprél küni sherqiy türkistan milliy armiyesi ghulja atquchilar ikkinchi polki razwédka izwotining jengchisi süpitide mezkur qoshundin ayrilghan 300 kishi bilen birlikte milliy armiye qurulush paradigha qatnashqanliqini qeyt qilidu. Ghulja atquchilar 2-polki ghulja shehiridiki yashlarni asas qilip qurulghan bolup, uning komandiri ghuljada chong bolghan rus yashliridin nikolay fédiyayéf idi. Bu polk terkibide bir razwédka izwoti bolup, 17 yashliq hakim tursun shu izwotning jengchisi idi. Hakim tursunning qizi gulhabar xanimning qeyt qilishiche, hakim tursun zatolikin komandirliqidiki mezkur izwot terkibide jing, maytagh, sawen qatarliq jaylardiki düshmen arqa sepliride heriket qilishqa qatnashqan.

Tarixiy menbelerde qeyt qilinishiche, sherqiy türkistan milliy armiyesi 1945-yili. 6-Aylarda üch front boyiche urush bashlash aldida, ottura yönilishtiki xitay qoshunlirining arqa seplirini qalaymiqan qilish üchün partizanliq heriketliri élip bérish meqsitide repiq baychurin, qaziqan, firsof qatarliq komandirlarning bashchiliqida mexsus etretlerni ewetken bolup, ene shu qatarda yene ghulja piyadiler 2-polki we bashqa qoshunlardin tallan'ghan bir etretni zatolikin komandirliqida mexsus düshmen arqa sépigimu mangdurdi. Hakim tursun mezkur etretning terkibi we alahide qorallinishi heqqide mundaq dep yazidu: “1945-Yili may aylirining axiri bolup qaldi. Etritimizning jengchiliri xillanmaqta, yashta chongiyip qalghanlar, salametlik we a'ile qiyinchiliqi munasiwiti bilen birqanche ruslar yötkiwétilip, ularning ornigha polk boyiche xillan'ghan rus ezimetliri kelmekte. Ularning hemmisi ili wilayetlik rus gimnaziyesining (ilidiki eng yuqiri mektep) oqughuchiliri, inqilab bashlan'ghandin buyan soqushlargha qatniship, qehrimanliq jasaritini namayan qilghanlar, beziliri hetta 2-polkning rota-batali'onlirida komandir izwot, pomkom izwot qatarliq wezipilerde bolghanlar. Beziliri pilimotchi, zembirek, minamiyotchilar. Mesilen: nilqa partizanlirining muhim bashliqi bolghan polkownik nazarof töküning qeyser ikki oghli, sanitarka kilawa, uningdin bashqa sopaxun ademliridin ibrahim peyjang, turaq benjang, dostek(tajik) qatarliq besh neper jesur jengchiler etritimizge qoshuldi. Etritimizning sani 50 neper etrapida boldi. Qorallirimizmu xillanmaqta, üch-töt minamyot, on nechche yénik pilimotlar(diktar, imga34) we 20 nechche yéngi aptomat, miltiqlirimiz sowét ittipaqining yéngi miltiqi-triyoxléniyka, giranatlirimizmu töt-besh xil ishenchlik hem qudriti küchlük giranatlar. Ishqilip, razwédka etritimizning adimi aran 50 bolsimu, seplen'gen qorallarning sapasidin qarighanda, shu waqittiki bir batalyonning qorallinishi bilen barawerdek boldi”.

Mezkur etret milliy armiyening 1945-yili 9-ayning béshida shixu we jingni azad qilishi üchün ünümlük opératsiyelerni béjirip ghuljagha qaytip keldi. Biraq hakim tursun éghir yarilinip saqayghandin kéyin, 1945-yili, 8-aydin 1946-yili 2-ayghiche sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümiti katibat bölümide xizmetke orunlishidu we bir mezgildin kéyin ghulja shehiridiki zapas 1-polkning pilimot izwotining komandiri we axirida 1-batalyonning shtab bashliqi bolidu. Hakim tursun 1947-yili ghulja bilim yurti herbiy shtabi bashliqi, ghulja sheherlik garnizon kaméndantida katip, milliy armiye aliy sotidiki herbiy teptish orginining mes'ul katipi, térgawchi qatarliq xizmetlerde bolghan. 1949-Yili 12-aydin kéyin milliy armiye 5-korpusqa özgertilgende 5-korpus shtabida komandir léskinning qol astida ishlidi.

Hakim tursun eslimiside nurghun bashqa héchqandaq eslimilerde tilgha élinmighan tepsilatlar, uchurlar we tarixi melumatlar bar. Mesilen uning jing jeng meydanidiki qehriman zixrullam nadirof heqqidiki uchurliri özgichidur. Uning bayan qilishiche meshhur qehriman zixrullam 1946-yili 7-ayda herbiy septin boshap yurtigha qaytqandin kéyin shu jaydiki xelqni bozek qilishqa urun'ghan bir bayning edipini bergenliki üchün her xil betnamlar chaplinip türmige tashlan'ghan. Emma, meyli général is'haqbék we yaki exmetjan qasimi qatarliqlar bu ehwaldin xewersiz qalghan. 1948-Yili, exmetjan qasimi sherqiy türkistan milliy armiyesining 3 yilliqini xatirileshte zixrullamni teqdirlimekchi bolup izdigende uning türmidilikini bilip, hakim tursun qatarliqlarning izdishi bilen türmidin chiqirilghan hem 4-ayning 8-künidiki murasimda exmetjan qasimi zixrullamgha ordénini özi taqap uni teqdirligen.

Hakim tursun sadirofning “Milliy azadliq inqilabi jeryanida men heqdar bolghan ishlar” namliq eslimisidiki bu mol mezmunluq uchurlar 1943-1949-yilighiche bolghan ariliqtiki sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabi dewrini chüshinishte muhim toluqlima rollarni oynaydu.

Hakim tursun sadirof 1953-yili, herbiy septin boshap, ürümchidiki kan-sana'et institutida oqughan we oqush püttürgendin kéyin sana'et instituti oqutquchisi bolup ishlep, pénsiyege chiqqan. 2006-Yili ürümchide wapat bolghan. U mezkur eslimisini késel halette yézip tamamlighan.