Ili wilayiti Uyghurlirining milliy-azadliq herikiti tarixidin (1)

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2017.05.04
elaxun-sultan.jpg Ili sultanliqining sultani élaxan sultan.
wikipedia.org

Tarix sehipiliridin melum bolushiche, 19-esirning ikkinchi yérimida tili, dini we örp-adetliri jehettin bir-birige yéqin bolghan Uyghur diyari bilen ottura asiya xelqliri hayatida köpligen siyasiy özgirishler yüz berdi. Mezkur rayonning siyasiy, iqtisadiy we medeniy hayatigha qoshna rusiye we xitay ching impériyeliri qattiq tesir körsetken idi. Uyghur éli, yeni rus tarixchiliri teripidin “Sherqiy türkistan” dep atilip kelgen diyarda ene shu waqitta xelqning ching impériyesige qarshi azadliq qozghilangliri yüz bérishke bashlidi. Sowét tarix ilmide “Milliy-azadliq heriket” dep nam alghan bu küreshke Uyghurlardin tashqiri, tungganlar, qazaqlar we bashqimu millet wekilliri qatnashti. Mesilen, rus tarixchiliridin tixonof, shaxmatof, Uyghur alimliridin malik kebirof, ershidin hidayetof, dawut isiyéf we bashqilar Uyghurlarning bu kürishini milliy-azadliq heriket dep qarap, bu heqte öz emgeklirini yézip qaldurdi.

Tarix penlirining kandidat doktori munir yérzinning éytishiche, “Sherqiy türkistan”, yeni hazirqi “Shinjang-Uyghur aptonom rayoni” qedimdin tartip Uyghurlar zich olturaqlashqan chong zémin bolup, u da'im rusiye, xitay, en'gliye qatarliq memliketlerning talash-tartishida bolup kelgen. Köp azab chekken bu zémin, da'im öz azadliqi we erkinliki üchün küriship kelgen bolup, uning xelqining ötmüsh tarixi alimlar we sayahetchilerning izchil diqqet merkizide bolghan idi. M. Yérzin Uyghur diyarida milliy-azadliq heriketning esirler boyi toxtimay kelgenlikini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “1757-We 1759-yilliri sherqiy türkistan manju-xitay eskerliri teripidin ishghal qilindi. Lékin ishghaliyetchilerge qarshi xelq qozghilangliri toxtimay, hemishe dawam qilip keldi. Köp waqit ötmestinla 1765-yildila Uyghurlarning ishghaliyetchilerge qarshi qozghilangliri partlashqa bashlidi. Bular 1810, 1820, 1830, 1840, 1850-yilliri keyni-keynidin dawam qildi. Xitaylarda mundaq bir gep bar iken: ‛shinjang her bir on yilda kichik qozghilang, her bir ottuz yilda bir chong qozghilang bolup turidighan jay‚ dep éytish adetke aylan'ghan iken. Heqiqetenmu shundaq boldi”.

Ili tewesidiki Uyghur we tungganlarning milliy küreshliri 1864-yili bashlandi. Tarixchi shaxmatofning “19-Esirdiki Uyghur-tunggan milliy-azadliq herikitining tarixi boyiche ochérklar”mawzuluq maqaliside éytilishiche, 1864-yili, ili teweside deslep qozghilang kötürgen tungganlar meghlup bolghandin kéyin, ular Uyghurlarsiz meqsetke yételmeydighanliqini chüshinip, hakimbeg abdurusulbeg bashliq Uyghurlargha muraji'et qilghan. Abdurusulbeg Uyghur we tungganlarning chonglirini yighip, ching impériyesige qarshi birliship heriket qilish qararini alghan.

Tarixchi dawut isiyéf özining 1990-yili almatada neshr qilin'ghan “Yettisheher Uyghur döliti” namliq kitabida manju sulalisige qarshi qozghilangning deslep 1864-yili 6-ayning bashlirida kucharda yüz bérip, uning bashqa jaylargha, shu jümlidin ili wilayitige tutashqanliqini tekitlep, mundaq dep yazidu: “1864-Yilidiki qozghilangda ili ölkisidiki ahalige bashqa ölkilerdikige qarighanda küreshni jiddiy we uzaqraq élip bérishqa toghra keldi. Chünki bu ölkide ching jangjuni- sherqiy türkistan boyiche hökümranliq ornida turatti we uning etrapigha bashqa wilayetlerge qarighanda küchlükrek armiye toplan'ghan idi. Qozghilangning chiqishigha1864-yilning béshida jangjun changning awwalqi éghir séliqlar üstige yene qoshumche séliq sélishi bahane boldi. Xelqning turmushi nahayiti éghirliqidin bu qoshumche séliq belgilen'gen qerelde tölenmidi. Buningdin ghezeplen'gen chang mezemzat hakimni türmige tashlap, uning mu'awini abdurusulbekni hakimbeg qilip belgilidi”.

Dawut isiyéfning éytishiche, abduruslbegning yoshurun halda tash östeng, ara östeng, dadamtu, ketmen, ghaljat, xonixay qatarliq yézilardin toplighan ademliri qozghilangchilarning asasiy qismini teshkil qilghan. Deslepte ghulja, bayanday, andin peqet 1866-yilning axirida küre sépili élin'ghandin kéyinla ili wilayiti toluq azad qilinip, ili sultanliqi barliqqa kelgen idi.

Mezkur kitabta éytilishiche, sultanliqning yer meydani 50 ming kwadrat kilométir, ahalisining sani 150 ming etrapida bolup, gherbiy-shimalida rusiye, qalghan terepliri Uyghur élining jenubida qurulghan“ Yettisher Uyghur döliti ”bilen chégrilan'ghan. Ili sultanliqining memuriy qurulushi yettisher dölitidin bir az perqlen'gen, yeni sultan chong emeldarlar mejlisi teripidin saylinip, xelq menpe'itini közlep, döletni bashqurmisa, texttin élinip, bashqa adem saylan'ghan. Menbelerge qarighanda, köpligen öz'ara ixtilaplar netijiside ili sultanliqining sultan lawazimini mezemzat, ehmedxan ghoja, shawketaxunlar atqurghan. Peqet 1867-yilning bashlirida elaxan obul oghli sultanliq textige olturghan.

R. Süléyménof namidiki sherqshunasliq instituti Uyghurshunasliq merkizining ilmiy xadimi,tarix penliri kandidat doktori zulpiye kerimowaning éytishiche, Uyghur élining ili wilayiti, qeshqeriye we bashqimu rayonlirida yüz bergen qoralliq qozghilanglar asasiy jehettin ching impériyesige qarshi qaritilghan bolsimu, ular arisida pikir birliki we ittipaqliq bolmighan. Shundaqtimu, mesilen, ili sultanliqi bilen yettisher dölitidiki Uyghurlar bir meqsetni közligen. Bu heqte u mundaq dédi: “Uyghur xelqining ili wilayitide élip barghan milliy-azadliq herikiti we sherqiy türkistanning jenubida yüz bergen qozghilanglarni, elwette, bir meqset birleshtürgen, yeni azadliq, musteqilliq, erkinlik üchün küresh. Ikkinchidin, shu waqittiki ili wilayiti, qeshqeriye, hetta ottura asiyadiki Uyghurlar qandash, tomurdash, bir millet wekilliridur. Siyasiy weziyetning intayin murekkep bolghinigha qarimay, ular arisidiki soda-iqtisadiy, medeniyet we bashqimu alaqiler héch qachan üzülmigen. Tarixtin yaxshi melumki, 17-esirning 70-yilliri junggharlar aq taghliq we qara taghliq xojilarning öz'ara majiraliridin paydilinip sherqiy türkistanni bésiwalghan bolsa, 18-esirning 50-yilliri xitayning ching impériyesi jungghariyeni, andin sherqiy türkistanni bésiwaldi. Mana shu 1759-yildin tartip Uyghur xelqining milliy-azadliq herikiti bashlandi”.

Z. Kerimowaning tekitlishiche, Uyghurlar we bashqimu milletler basqunchilargha qattiq qarshiliq körsetken. Emma basqunchilarning muntizim armiyisi da'im bu qozghilanglarni rehimsiz bésip, elni talan-taraj qilghan, xelqni qirghan, türmilerge tashlighan, chöl-dalalargha sürgün qilghan. Mesilen, 1765-yili uchturpan qozghilingini meghlup bolghandin kéyin, minglighan adem, asasen qérilar, ayallar, balilar ili wilayitige palan'ghan. Shu xelqning yürikide basqunchilargha bolghan nepret, erkinlikke bolghan intilish yenimu onlighan yillar mabeynide saqlinip qalghan.

Tarixchi ershidin hidayetofning 1978-yili yoruq körgen “Ili Uyghurlirining milliy-azadliq heriketliri” namliq kitabida körsitilishiche, manju impériyesi peqet uchturpan qozghilingigha qatnashqan 12500 ademni siyasiy jinayetchiler dep, ili wilayitige palighan. U ili Uyghurlirining manju-xitay memurlirini béqish üchün déhqanchiliq qilip, köp azablan'ghanliqini tekitlep, mundaq dep yazghan: “Birinchi nöwette manjular öz azadliqi we musteqilliqi üchün küresh élip barghan Uyghurlarning yerlirini we mal-mülüklirini manju xanliqining qoligha ötküzidu. Lékin manju xanliqi buning bilenla qana'etlenmeydu. U ikkinchi nöwette sherqiy türkistandiki Uyghur déhqanlirining yerlirinimu dölet mülkige aylanduridu”.

Ene shundaq azablargha chidimighan xelq bir nechche qétim qozghilang kötürgen bolsimu, lékin her qétimda yaxshi qorallan'ghan eskerler teripidin qattiq basturuldi. Lékin ili Uyghurlirining teqdiri bashqiche boldi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.