Abdughopur qutluqof: sowét razwétchiki hakim jappar manga éytip bergen sirlar (3)

Muxbirimiz ümidwar
2019.03.28
doxtur-hakim-jappar-yarullabekof.jpg Sowét ittipaqining sherqiy türkistan jumhuriyitidiki mexpiy xadimi, doxtur hakim jappar yarullabékof (1907-1992).
RFA

Hazir almutada yashawatqan 82 yashliq sha'ir abdughopur qutluqofning eslishiche, u 1975-yilining yaz éyida frunzé, yeni hazirqi bishkek shehiride yashaydighan sowét ittipaqining 1944-1949-yilliridiki milliy azadliq inqilab dewride ghuljada doxturluq salahiyiti bilen pa'aliyet qilghan bixeterlik xadimi hakim jappar bilen uning öyide söhbeleshken. Bu söhbette abduréhim raxman isimlik yene bir sha'irmu uning bilen birge bolghan. Esli hakim jappar abdughopur qutluqofqa özining exmetjan qasimi qatarliqlarning teqdirige a'it özi bilidighan sirlarni éytip bérishni qarar qilip, uni chaqirtqan iken.

Hakim jappar yarullabékofning abdughopur qutluqofqa sözlep bérishiche, milliy azadliq inqilab rehberliridin exmetjan qasimi bashchiliqidiki ömek 1949-yili, 8-ayning 24-awghust küni almuta shehiride moskwadin kelgen sowét ittipaqi hökümitining bir yuqiri derijilik rehbiriy kadiri we qazaqistan ittipaqdash jumhuriyiti dölet bixeterlik idarisining bir neper qazaq rehbiriy kishisi bilen söhbet ötküzgen bolup, mezkur söhbet qattiq munazire tüsi alghan. Dölet bixeterlik idarisi bu chaghda frunzéda turuwatqan hakim japparni mexsus mexpiy terjimanliqqa élip kélip, söhbetke terjimanliqqa salghan.

Hakim jappar söhbette moskwadin kelgen herbiy rehbiriy kishining exmetjan qasimi qatarliqlarni béyjingdiki xitayning siyasiy meslihet kéngishi yighinigha shertsiz qatnishishi we héchqandaq teleplerni otturigha qoymasliqini telep qilghanda exmetjan qasimining buninggha qet'iy qarshi chiqqanliqini sözlep bergen.

Hakim japparning éytishiche, exmetjan qasimi xitay kommunistik hökümitining musteqilliq we héch bolmighanda fédératip hoquq bérishke qoshulmisa, peqetla xitayning bir ölkisi bolup qélish programmisini yolgha qoymaqchi bolsa, béyjinggha, yeni mezkur siyasiy meslihet kéngishi yighinigha bérishining hajiti yoqluqini éytqanda moskwa wekili nahayiti narazi bolghan. Is'haqbék munonof, delilqan sugurbayéf we bashqilarmu öz pikirlirini éytip, exmetjan qasimi bilen oxshash meydanini ipade qilghan.

Qazaq rehber bolsa hazir ikkinchi dunya urushi axirliship, sowét ittipaqining özini qaytidin quruwatqanliqi, dunyaning tinchliqqa mohtaj ikenliki, shunga ularning béyjingdiki yighinda özlirining héchqandaq artuqche telipini otturigha qoymasliqini teshebbus qilip pikir bayan qilghan.

Söhbet intayin keskin talash-tartish ichide ötken. Abdughopur qutluqof hakim japparning bu weqeni chongqur hayajan ichide birmu-bir bayan qilghanliqini esleydu.

Xitay resmiy tarixi menbeliri, exmetjan qasimi qatarliq 8 kishi béyjingdiki siyasiy meslihet kéngishi yighinigha qatnishish üchün 1949-yili, 8-ayning 23-küni ghuljadin almutagha barghanliqi we ularning 8-ayning 27-küni sowét ittipaqining bayqal köli boyidiki irtkutsk rayonida ayropilan hadisisige uchrighanliqini resmiyleshtürgen. Shundaqla ularning héchqandaq bir sherti we telipi bolghanliqini tilgha almaydu, emma Uyghurlar exmetjan qasimigha xitay hökümitining eksiche baha bérip, uning Uyghur xelqining milliy menpe'etide ching turghanliqigha ishinidu.

Exmetjan qasimi qatarliqlar almutagha kelgen ashu bir qanche kün ichide zadi néme weqeler boldi, almutada sowét terep wekilliri bilen qandaq uchrishishlar boldi? dégen mesililerni we hakim jappar sözlep bergendek ashu söhbetlerni höjjetlik delilleydighan mexpiy sowét arxipi téxi otturigha chiqqini yoq. Emma, 1947-1949-yili ghuljadiki “Inqilabiy sherqiy türkistan” géziti muxbiri bolup ishligen, hazir almutada yashawatqan 91 yashliq tarixshunas munir yérzinning éytishiche, gerche bu heqte arxip höjjiti ashkara bolmisimu, emma ashundaq bir söhbetning bolushi éhtimalliqqa yéqin, exmetjan qasimining sherqiy türkistan xelqining milliy menpe'etini qoghdashni ela bilidighan rehber ikenlikide shek yoq.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.