Muhemmed emin bughraning tarix közqarishi néme?

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, bu yil Uyghur xelqi arisida “Üch ependiler” dep tonulghan meshhur shexslerning biri muhemmed emin bughraning wapat bolghanliqigha del 50 yil boldi. Bu munasiwet bilen chet'ellerdiki Uyghur ammiwi teshkilatliri muhemmed emin bughrani xatirilesh pa'aliyiti ötküzmekte.

Bu pa'aliyetler muhemmed emin bughrani her tereplimilik chüshinishte nahayiti muhim. Melum bolghandek, muhemmed emin bughra Uyghur xelqi 20 - esirde yétishtürgen büyük shexslerning biri dep qarilidu.

U,diniy alim, siyasetchi we tarixchi bolushtek köp tereplimilik alahidilikke ige. Bolupmu uning tarixchiliq kimliki we tarixchiliqi üstide alahide toxtilip ötüshke tégishlik. U afghanistandiki waqtida tarix tetqiqatigha kirishken. Bu jeryanda türkche, erebche, parsche we in'gilizche qatarliq tillardiki 40 parchidek menbe eserdin paydilinip “Sherqiy türkistan tarixi” namliq katta esirini yézip chiqqan. Eger uning “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabini yézishta paydilan'ghan menbe eserlerge, métod we términologiyige diqqet qilidighan bolsaq, uning türkchiliktin ibaret yétekchi idiyige we 1930 - yillarda türkiyede otturigha qoyulghan türk tarix köz qarishigha ige ikenlikini chüshineleymiz. Undaq bolsa türk tarix közqarishi qandaq bir köz qarashti? bu közqarash 19 - esirde gherbte otturigha chiqqan hindi - yawropa tarix közqarishigha qarshi berpa qilin'ghan bir közqarash idi. Bu közqarashning négizi 1) türkler ottura asiyaliq bir milletur. 2) Medeniyetning merkizi ottura asiyadur. 3) Türkler anayurti bolghan ottura asiyadin qurghaqchiliq sewebi bilen dunyaning herqaysi jaylirigha köchüp ketken we u yerlerge medeniyet élip barghan dégendin ibaret idi. Türkiyede bu köz qarashni ilmiy jehettin izahlash üchün “Türk tarixining ana xatliri” we “Mupassal türk tarixi” namliq kitablar yézilghan idi. Bu ikki kitab muhemmed emin bughraning “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabidiki menbe matériyallirining béshida orun alghan. Muhemmed emin bughraning kitabidiki türklerning iptida'iy dewirliri bilen munasiwetlik bayanlar, türklerning köch sewebliri we köchüsh istiqametliri “Türk tarixining ana xatliri” we “Mupassal türk tarixi”namliq kitablardiki bilen asasen oxshash.

Biz türk tarix közqarishining qachan, néme sewep we néme meqset bilen otturigha qoyulghan dégen so'algha jawab élish üchün ege uniwérsitéti tarix fakultétining oqutquchisi dotsént doktor serqan ajar ependini ziyaret qilduq. U bu heqte toxtilip mundaq dédi:

“Osmanli dölitining axirqi dewride impériye yimirilip yéngi türkiye jumhuriyeti qurulushqa bashlighanda jumhuriyetning élan qilinishi bilen birge türk tarix közqarishi otturigha qoyuldi. Türk tarix közqarishining asasiy meqsiti birinchidin, türklerning qedimqi dewirlirini tetqiq qilish, yeni osmanli we seljuqlu dölitidin burunqi dewirlirini tetqiq qilish, ikkinchidin türklerning medeniyetke qoshqan töhpisi néme, insaniyetke qoshqan töhpisi néme, buni otturigha qoyush, üchinchidin, qedimqi dewirde ottura asiyada yashighan insanlarning türkler bilen qandaq munasiwiti bar idi, u dewirde yashighan türklerning irqiy alahidilikliri néme idi, bularni otturigha qoyushtin ibaret. Qisqiche qilip éytsaq, türklerning islamiyettin burunqi tarixi qandaq idi, sümer, hitit, qedimqi xitay medeniyiti bilen qandaq munasiwiti bar idi, bularni aydinglashturushtin ibarettur”.

Serqan ajar ependining éytishiche, türk tarix közqarishini gherbliklerning hindi - yawrupa tarix közqarishigha inkas sheklide otturigha chiqqan dep qarashqimu bolidiken. Undaqta hint - yawrupa tarix közqarishi qandaq bir qarashti? bu heqte amérika michigan uniwérsitétining oqutquchisi professor doktor timur koja'oghlu ependi chüshenche berdi.

Hörmetlik anglighuchilar, muhemmed emin bughra xitay tarixchisi li dongfanggha reddiye bergende asaslan'ghan tarix közqarishi türk tarix közqarishi idi. Türk tarix közqarishi bügünge qeder nurghunlighan ilmiy tetqiqatqa asas bolghan we bu közqarash sayisida nurghun ilmiy eserler meydan'gha kelgen. Mesilen muhemmed emin bughraning “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabidin kéyin, turghun almasning “Uyghurlar”namliq kitabimu türk tarix közqarishigha asasen yézilghan muhim eserdur. Turghun almas “Uyghurlar”namliq kitabida ottura asiyaning eng qedimqi dewirlerdin béri Uyghurlarning ana yurti ikenlikini, shundaqla bu yerning dunya medeniyitining eng qedimqi altun böshigi ikenlikini bayan qilghan we buning üchün türkche “Ulusal tariximizin ana xatları” namliq kitabni menbe körsetken. Turghun almas’ın Uyghurlarning ana yurti, köchüshi heqqidiki bayanliri muhemmed emin bughraningki bilen oxshaydu. Bügünki arxé'ologiyilik bayqashlar we tarimdin tépilghan minglarche yilliq mumyalar heqiqeten Uyghurlarning ejdatlirining buningdin on ming yillar burunmu sherqiy türkistanda yashighanliqini körsetmekte. Mushu ayning 19 - küni xitayche sohu.com Tor bétide élan qilin'ghan bir xewerge qarighanda, sherqiy türkistanning altay rayonining qaba nahiyeside buningdin on ming yil burun sizilghan qiya tash resimliri bayqalghan. Bu resimlerde her xil haywan we owchiliq menzirisi teswirlen'gen.