Munir yérzin : exmetjan qasimi muhemmed imin bughra qatarliqlarni ghuljigha kétishke dewet qilghan idi

Muxbirimiz ümidwar
2018.10.04
munir-erzin-90-tewellut.jpg Ataqliq tarixchi, qazaqistandiki Uyghurshunasliq ilmining asaschiliridin biri munir érzin(ongdin birinchi)ning 90 yilliq tewellutigha béghishlan'ghan ilmiy muhakime yighinidin körünüsh. 2017-Yili dékabir, almuta.
RFA/Oyghan

1946-Yili, 1-iyul küni sherqiy türkistan jumhuriyiti terep bilen xitay gomindang merkizi hökümiti wekillirining qatnishishi bilen ürümchide birleshme hökümet quruldi.

Bu hökümette sherqiy türkistan jumhuriyiti tereptin exmetjan qasimi, rehimjan sabir haji, seypidin eziz, abdukérim abbasof qatarliq 4 kishi biwasite ürümchige kélip wezipe ötidi. Shuningdin kéyin exmetjan qasimi bashliq ili terep bilen xitay terep arisida keskin siyasiy küresh bashlinip, weziyet kündin-kün'ge ötkürleshti. Tarixiy shahitlarning qarishiche, siyasiy küresh 1947-yili, 2- we 5-aydin étibaren yuqiri pellige chiqishqa bashlighan bolup, ürümchidiki Uyghur tilidiki “Shinjang géziti” bilen xitay tilidiki “Shinjang géziti” bu siyasiy küreshtiki bir-birige qarshi muhim sehne bolghan idi. Bu waqitta xitay da'iriliri Uyghur tilidiki shinjang géziti bashliqi Uyghur sayrani qatarliqlarni jazalashqa urundi. Shu yili 8-ayda birleshme hökümet buzulush halitige kelgendin kéyin, exmetjan qasimi bashliq sherqiy türkistan jumhuriyiti terepning wekilliri dawamliq ürümchide turushning hajiti qalmidi dep bir-birlep ghuljigha ketti. Mana shu waqitta ashu xadimlar bilen ghuljigha ketken, hazir almutada yashawatqan, eyni waqittiki Uyghurche “Shinjang géziti” ning xadimi munir yérzin ependining éytishiche, ghuljigha kétish herikiti nahayiti mexpiy rewishte élip bérilghan bolup, rehberler we xadimlar nechchige bölünüp ketken.

Munir yérzinning eslishiche, exmetjan qasimi hetta iligha eyni waqittiki üch ependinimu birge élip kétip, ular bilen birlikte Uyghurlarning siyasiy teqdiri üchün küresh qilishni oylashqan.

Uyghur milletchi rehberliridin “Üch ependi” ning ichidiki muhemmed imin bughraghimu bu xizmet ishlen'gen, chünki muhemmed imin bughra bilen exmetjan qasimi arisida tashqi küchlerge yönilish mesiliside pikir ixtilapi bolsimu, emma köp jehetlerde hemkarliq bolghan idi. Shunga exmetjan qasimi uning ghuljigha birge kétishi oyida bolghan iken, muhemmed imin bughramu köp oylashqan, ikkilen'gen we axirida ketmey ürümchide qalghan iken.

Sherqiy türkistan jumhuriyiti rehberliridin biri rehimjan sabir haji qéyin atisi, ölke re'isi mes'ud sabirighimu birlikte ghuljigha kétish heqqide xizmet ishligen. Biraq, u ret qilghan.

Munir yérzin ependining qarishiche, üch ependining, bolupmu muhemmed imin bughraning iligha ketmeslikidiki sewebler her xil bolup, asasliqi ularning ili inqilabchilirini ruslar bilen hemkarlashti dep qarighanliqida idi.
Yene bir nuqta 1947-yili, 5-ayda jang jijong jang keyshi bilen sözliship, mes'ud sabirini re'islikke teyinligende exmetjan qasimi bashliq ili terep buninggha qarshi chiqqan we shuningdin kéyinki bir qanche ay ichide ili rehberliri we mes'ud ependi terepdarliri arisida bölünüsh kücheygen.

91 Yashliq tarixi shahit munir yérzin ependining éytishiche, jang jijong qatarliq gomindang da'iriliri del ene shundaq Uyghur rehberliri we milletperwerliri arisida ziddiyet chiqishini hem küchiyishini xalaytti. Wehalenki, eyni waqittiki we kéyinki xitay siyasetchiliri we tarixchiliri bu ikki guruppining ixtilapini heddidin ziyade köptürüp teshwiq qilghan bolup, emeliyette ürümchide unchiwala öz'ara ashkara toqunushlar bolghanmu emes, emma, yighinlar bolghan. Bir-birini eyibleshler 1948-yillardiki ish idi. Munir yérzin mundaq deydu: “Lékin, exmetjan qasimining terepdarliri, yeni uninggha egishidighan we uni qollaydighanlar bek köp idi. Pütün ürümchidiki türkiyler, yeni Uyghurlar asasen dégüdek uni qollaytti, pütün yette wilayet, qeshqer qatarliq jaylardiki xelq uni qollaytti. Mes'ud ependiningmu qollighuchiliri bar idi. Lékin exmetjandek undaq köp emes idi”.

1947-Yili, 8-ayda sherqiy türkistan we xitay hökümiti arisida tüzülgen birleshme hökümetning toluq buzulup, ikki terep yene bir-birige qarshi jiddiy haletke ötüsh weziyiti shekillendi. Enqerediki hajiteppe uniwérsitéti oqutquchisi doktor erkin ekremning qarishiche birleshme hökümetning buzulushida bir qatar sewebler bar bolup, asasliq mesile xitay terepte idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.