Munir yérzin : exmetjan qasimi “Inqilabi sherqiy türkistan géziti” ning bash yönilishini belgileytti

Hazir qazaqistanning almuta shehiride yashawatqan 91 yashliq péshqedem Uyghurshunas, 1945-1949-yilliridiki Uyghur élining siyasiy hayatining shahiti munir yérzin ependi öz hayatida shahit bolghan tarixi weqelerni esliginide özining 1947-yili, 27-awghust küni ürümchidin ghuljigha qéchip barghandin kéyin “Inqilabi sherqiy türkistan géziti” de muxbir bolup, taki 1949-yilining axirighiche ishligen hayat musapilirini eslep ötti.

“Inqilabi sherqiy türkistan géziti” 1944-yili, 12-noyabir küni ghuljida sherqiy türkistan jumhuriyiti qurulup, bir heptidin kéyin neshr qilinishqa bashlighan sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümitining organ géziti “Azad sherqiy türkistan géziti” ning dawami bolup, mezkur géziti bitim imzalan'ghandin kéyin 1946-yili, 7-aydin bashlap “Inqilabi sherqiy türkistan géziti” dep atalghan idi.

Munir yérzin ependining eslishiche, Uyghurche “Shinjang géziti” ning bashliqi Uyghur sayrani 1947-yili, 26-awghust küni ghuljigha ketkendin kéyin milliy inqilab rehbiri exmetjan qasimi uni “Inqilabi sherqiy türkistan géziti” idarisining bashliqi hem bash muherririlik wezipisige teyinligen. U 6 xil tilda chiqidighan mezkur gézitxanining barliq ishlirigha mes'ul bolghan.

“Inqilabi sherqiy türkistan géziti”, Uyghurche, rusche, qazaqche, mongghulche, shibeche we xitayche tillarda chiqirilghan idi. Gézitxanining texminen 60-70 etrapida xadimi bar idi.

Munir yérzinning éytishiche, “Inqilabi sherqiy türkistan géziti” idarisi öz basmixanisi, ayrim-ayrim tillardiki muxbirliri, tehrirliri, maliye we kadirlar ishliri bashqarmilirigha ige dölet idarisi idi.

“Inqilabi sherqiy türkistan géziti” idarisining qandaq maqalilerni, qandaq xewerlerni bésish, xizmet yönilishi qandaq bolush biwasite Uyghur sayraning rehberlikide bolsimu, lékin u exmetjan qasimining yolyoruqlirigha boysunatti. Emeliyette exmetjan qasimi aldirash bolushigha qarimay, “Inqilabi sherqiy türkistan géziti” ning metbu'atchiliq yönilishige biwasite rehberlik qilatti. Gézitning asasliq we muhim maqalilirini özi biwasite oqup chiqip testiq salatti.
Munir yérzin bu heqte toxtilip: “Uyghur sayrani méni köp qétim gézitning muhim maqalilirini exmetjan qasimigha apirip bérishke ewetken, exmet ependi bu maqalilerni oqup testiq salghan yaki pikir bergendin kéyin men uni élip bérip Uyghur sayranigha tapshurattim” deydu.

Munir yérzin ependining éytishiche, “Inqilabi sherqiy türkistan géziti” ning tüp nishani xitay gomindang da'irilirining 11 maddiliq bitimni ijra qilmighanliqi, bitimge buzghunchiliq qilghanliqi, uning yette wilayet xelqige salghan zulumlirini pash qilish, xelqning erkinlik, azadliq we xelqchilliq idiyesini kücheytish shuningdek ichki- tashqi weziyet, xelq'ara ehwal qatarliqlardin melumat bérish qatarliqlar idi. Chünki, bu gézit emeliyette hökümetning organ géziti bolghanliqi üchün uning yönilishi we meydani hökümetning meydanigha wekillik qilatti.

Bu gézitte taki 1949-yilining axirighiche “Sherqiy türkistan” atalghusi qollinilghan. Gézitning sehipiliri mol bolup, xewerler sehipisi eng muhim sehipilerdin hésablinip, ichki xewerler öz muxbirliri teripidin, xelq'ara xewerler asasliqi sowét ittipaqining we bashqa munasiwetlik agéntliqlardin élinatti.

Sowét ittipaqi agéntliqliridin “Öztag”, “Qaztag” we bashqa agéntliqlarning xelq'araliq xewerliri kündilik radiyo arqiliq anglinip teyyarlinatti. “Uztag” - bu sowét ittipaqining t a s s agéntliqining qarmiqi bolghan özbékistan télégraf agéntliqi, “Qaztag” - qazaqistan télégraf agéntliqi dégen sözning qisqartilmisi idi.

1947-Yilining axiridin bashlap, xitay weziyitige a'it xewerlermu köplep bérilishke bashlighan bolup, bu xewerlerni “Inqilabi sherqiy türkistan géziti” ning xitay tilidiki nusxisi bolghan “Démokratiye géziti” ning xadimliri radiyo arqiliq alghandin kéyin bezi muhim dep qaralghanliri Uyghur tiligha özleshtürülüp élan qilinatti. Bular xitay tilidiki “Yéngi déhli” we “Shinxu'a agéntliqi” din kelgen.

“Inqilabi sherqiy türkistan géziti” idarisige, jümlidin ghulja qatarliq jaylargha sowét ittipaqida neshr qilin'ghan bir qisim gézitler we zhurnallarmu kélip turatti, bularmu ziyaliylarning jümlidin gézitxana xadimlirining muhim paydilinish matériyalliri idi. “Inqilabi sherqiy türkistan”, “Küresh” qatarliq gézit-zhurnallar mexpiy yosunda yette wilayetke ewetilip turulatti.