Nezerghoja abdusemetof sowét tüzümidin qéchip ghuljida yashighan idi

Melumki, 20-esirde yettisuning siyasiy, ijtima'iy we medeniy hayatida muhim rol oynighan shexslerning biri nezerghoja abdusemetof Uyghur xelqining ötmüsh tarixini tiklesh, medeniyitini rawajlandush yolida köp emgek qilghan tereqqiyperwer shexslerning biridur.

Uning xelqni gheplet uyqusidin oyghitishqa qaritilghan köpligen shé'irliri, hékayiliri, maqaliliri “Uchqun”, “Kembegheller awazi”, “Yash Uyghur”, “Birinchi chamdam” gha oxshash metbu'at sehipiliride “Uyghur balisi” texellusi bilen melum bolghan idi. N. Abdusémetof yettisuda sowét hakimiyitini ornitishqa aktip qatnashqan dölet we jem'iyet erbabi abdulla rozibaqiyéf bilen yéqin munasiwette bolghan. Kéyinki waqitlarda n. Abdusémetof yettisu kommunistlirining ölkilik byurosi yénidiki ilmiy hey'etning ezasi bolghan, kéyinrek a. Rozibaqiyéf teripidin uning re'islikige tewsiye qilin'ghan idi.

Ötken esirning 20-yillirining axirliridin bashlap pütkül sowét ittipaqi miqyasida ewj alghan stalin siyasiy teqipleshlirining aqiwetliri yettisudimu qattiq boldi. Sowét kommunistik partiyisining 1928-yili yaz éyida qobul qilghan “Sotsiyalizm qurulushini ayaghlashturghiche sinipiy küreshni kücheytish” nezeriyisi asasida minglighan ilghar pikirlik shexsler, her sahe mutexessisliri, ziyaliylar, herbiyler, partiye we jem'iyet erbabliri “Sowétqa qarshi chiqti” dégen eyib bilen türmilerge tashlandi, sürgün qilindi, étip tashlandi. Hazir almata shehiride istiqamet qiliwatqan tonulghan qazaqistanliq zhurnalist yadikar sabitofning éytishiche, bu “Qara tizim”gha kirgenlerning ichide n. Abdusémetofmu bolup, u tar milletchilikte eyiblen'gen, emma del shu mezgilde a. Rozibaqiyéfning yardimi bilen Uyghur élige chiqip kétip, aman qalghan. Y. Sabitofning sözlirige qarighanda, n. Abdusémetof buningdin ilgirimu, yeni 1918-we 1919-yillar ariliqida ghulja shehiride bolghan hem bu yerdiki xelqning zulumi astida azab chékiwatqanliqini öz közi bilen körgen. Shu waqtida n. Abdusémetof özining “Mezlum yashlarning zari” namliq shé'irini yazghan.

Y. Sabitof n. Abdusémetofning 1929-yili öz a'ilisi bilen Uyghur diyarigha köchüp chiqqandimu bu yerdiki ehwalning ilgirikidek paji'elik bolghanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Lékin uning Uyghurlar diyarigha köchüp kelgendin kéyin, özige oxshash ilghar zatlar bilen hemkarliship, bu yerning yéngiche ma'arip, medeniyet ishlirigha meniwi we maddiy jehettin yardem bergenliki melum. Istédatliq qelem sahibi, ötkür meripetchi we tarixchi iminjan bahawudun a'ilisidin panah tapidu. Bu heqte iminjan bahawudunning oghli abdushükür imin mundaq dep esleydu: “Kéngesh ittipaqida zorluq bilen kolléktiplashturush we “Kulaklar” dep atalghan halliq déhqanlarni yoqitish herikiti ewj élishi bilen tengla 1928-yili rus milletchiliki we milliy mensepperesliki qanat yéyip, minglighan azsanliq millet ziyaliylirigha naheq zerbe bérilidu. Shularning qatarda kéngesh Uyghur sha'iri, tarixchisi nezerghoja abdusémetof naheq qarilinip, qolgha élinish aldida chapchalgha qarashliq xonixay mazargha hazirqi qazaqistan tewesidiki ghaljattin qaytip kélip, a'ilisi köchüp kelgüche bizning öyde panahlinidu. Bu del dadam iminjan bahawudunning “Ili tarixini” yéziwatqan mezgillirige toghra kélidu. “Uyghur balisi” nezerghoja abdusémetofning mana mushundaq waqitta dadamni panah tartip kélishi pütmes-tügimes xushal qilarliq ish idi. Dadam bu mubarek zat bilen tarix tetqiqati heqqide keng-kushade paranglishish, uning “Ili taranchi tarixi” namliq eseridiki tepsilatlardin paydilinish imkaniyitige érishidu”.

Y, sabitofning déyishiche, n. Abdusémetof yurtdashliri bolghan ghaljatliqlar köprek köchüp kelgen jaghistay yézisigha orunlashqan. U mezkur yézida yashawatqan chaghlirida “Xushturmen” namliq dastanni, “Délmuk tagh baghridiki Uyghur yéziliri” namliq maqale we bashqimu emgeklerni yazghan. Buningdin tashqiri u bu yerde “Birlik” mektipini qurush ishining teshebbuskari bolghan hem uninggha maddiy jehettinmu yardem körsetken. 1940-Yillardin tartip “Birlik” mektep sehniside sha'irning qelimige mensup “Nuzugum” we “Omaq bilen amraq” namliq eserliri sehnileshtürülidu. N. Abdusémetof jaghistay ahalisini nadanliqtin, xurapiyliqtin oyghitish, yéngiliqqa, pen-ma'aripqa bashlash yolida köp emgek qilghan idi.

Y. Sabitof sözini dawam qilip, yene mundaq dédi: “Uyghurlar diyarida 1944-yili milliy-azadliq inqilabi partlap, gomindang xitay hakimiyiti ili, altay, tarbaghatay wilayetliride ghulitilip, sherqiy türkistan jumhuriyiti qurulghandin kéyin, 1948-yili séntebirde inqilab rehbiri exmetjan qasimi jaghistaygha qedem teshrip qilidu. Shu chaghda mexsus nezerghoja abdusémetofning öyige baridu we kishiler aldida nezerghojini “Méning ustazim” dep atap, uninggha alahide hörmet bildüridu. Ene shu waqitta exmetjan qasimi nezerghojining hemrahliqida jaghistaydiki “Birlik” mektipini ziyaret qilidu hem mezkur bilim dergahigha “Kishilik jem'iyette oqutquchining méhnitidin ulugh méhnet yoq” dégen béghishlimini yézip qalduridu. Shundaqla mushu uchrishishta e. Qasimi nezerghojigha Uyghur tarixini yézish iltimasini qilghan. Bezi xewerdar kishilerning tekitlishige qarighanda, nezerghoja abdusémetof Uyghur tarixini yézip, exmetjan qasimigha tapshurghan. Lékin bu qolyazmining kéyinki teqdiri toghriliq melumat yoq”.

Biz n. Abdusémetofning almata shehirining gorniy gigant mehelliside istiqamet qiliwatqan küy'oghli mexsut ibrahimofqa muraji'et qilghinimizda u n. Abdusémetofning Uyghur élidiki hayati heqqide öz eslimilirini otturigha qoyghan idi.