“Mana bu türkiy milletlerning ortaq tarix kitabi”

Hörmetlik radi'o anglighuchilar bügünki tarix we bügün programmimizda türkiye qirshéhir axi - ewran uniwérsitéti oqutquchisi dotsént doktor kürshat zorlu ependining 14 - mart küni yénichagh gézitide ilan qilin'ghan “Mana bu turkiy milletlerning ortaq tarix kitabi” mawzuluq obzorini anglitimiz. U, obzorini mundaq bashlaydu:

Ötken hepte élan qilin'ghan obzorimda türk akadémiyesi teripidin teyyarlan'ghan ergeneqon wadisining resimlirini siler bilen ortaqlashqan idim. Bügünki maqalamda türk dunyasining ortaq tarixi toghrisidiki kitabni silerge tonutmaqchimen. Aldi bilen shuni démekchimenki, türk dunyasining birliki we kélecheki üchün ortaq tarixining yézilishi intayin muhim ehmiyetke ige. Bundaq bir kitabning yézilishi pütün türkiy milletlerning bir - birige bolghan selbiy köz qarashlirini yoq qilish we türkiy milletlerning bir - birige bolghan chüshenchisini chongqurlashturush üchün intayin muhim ehmiyetke ige. Türkiyelikler, qazaqlar, qirghizlar, özbekler, ezerbeyjanliqlar we bashqa pütün türkiy milletler otturisida ortaq tarix köz qarishini tiklesh türk birlikini emelge ashurush üchün paydiliq bolidu. Mana buning tunji qedimi hésablinidighan ortaq tarix kitabi we ortaq türk tarixi derslik kitabi yézish xizmitimu axirlishay dep qaldi. Türk dunyasi tunji qétim öz tarixini yazdi. Türk dunyasi ortaq tarixi yézish qarari 2012 - yili qirghizistanning bishkek shehride chaqirilghan türkiy jumhuriyetler aliy kéngishi yighinida maqullan'ghan idi. 2013 - Yili gebzede, 2014 - yili bodrumda chaqirilghan türkiy jumhuriyetler aliy kéngishi yighinlirida mezkur kitab heqqide qayta - qayta muzakire élip bérilip, kitabning qaysi dewirni öz ichige alidighanliqi békitildi. Bu kitabda türkiy milletlerning miladin kéyinki 15 - esirgiche bolghan ortaq tarixi bayan qilin'ghan. Meqset yash guruppirigha qarap oqughuchilargha bu mezgildiki tarix toghrisida melumat bérishtin ibaret.

Dr. Kürshat zorlu ependi obzorida türk dunyasi ortaq tarixini ögitishtiki meqset toghrisida toxtilip mundaq dep yazidu:

1 - Ortaq türk tarixidiki tarix atalghulirini ögitish we tereqqiy qildurush. 2 - Oqughuchilarning tarixiy weqelerni chüshinishi we ularni tehlil qilish qabiliyitini östürüsh. 3 - Türk dunyasigha zor töhpe qoshqan tarixiy shexislerni ögitish. 4 - Oqughuchilarning türkiy milletlerning kültüri we medeniy miraslirigha bolghan qiziqishini ashurush.

Mezkur kitabni tüzüsh xizmitide wezipe ötügen prof. Dr. Darxan hidirali néme üchün türkiy milletlerning ortaq tarixi 15 - esirgiche bolghan dewirni öz ichige alidu? dégen so'alimizgha, türkiy qowimlerning 15 - esirgiche bolghan tarixining türk tarixining altun dewri hésablinidighanliqini éytti.

Dr. Kürshat zorlu ependi yenichagh gézitide élan qilin'ghan “Mana bu türkiy milletlerning ortaq tarix kitabi” namliq obzorida kitabning munderijsi toghrisida melumat bérip mundaq dep yazidu:

Türkiy qowimlerning ortaq tarixi töwendiki mezmunlarni öz ichige alghan:

1 - Dunya tarixida türk tarixining orni, 2 - hun imperiyisi we uningdin kéyinki türk xanliqliri, 3 - türk xaqanliqliri, 4 - tunji türk islam döletliri: qaraxanilar we idil - bulghar döliti, 5 - ottura esir türk döletliri, 6 - türk - mongghol impéryeliri, 7 - tömürleng döliti, 8 - jenubiy we gherbiy asiya türk xandanliqliri, 9 - osmanli imperyesi, 10 - türk dunyasining meniwi we kültür mirasliri.

Dr. Kürshat zorlu ependi maqalisida türkiy milletlerning ortaq tarixi namliq kitabda türkiy tillar toghrisidimu melumat bérilgenlikini bayan qilip mundaq dep yazidu:

Türkiy tilliri altay tilliri a'ilisige mensup bolup, türkiy tillarni sherqiy yawropadin sibiriyegiche we xitayning gherbigiche bolghan keng zéminda 180 milyon kishi teripidin ana til süpitide, ikkinchi til süpitide ishlitiwatqan türkiy milletlerni qoshqan waqtimizda 250 milyon kishi teripidin qollinilmaqta. Dunyada edebiy tili we yéziqi bar 30 etrapida türkiy til mewjut. Eng köp kishi teripidin ishlitiliwatqan til türkiye türkchisidur. Türk dunyasining ortaq tarixi namliq kitabda türk tili ishlitiliwatqan yerler töwendikidek bérilgen:

1 - Ottura asya, 2 - sibirye, 3 - altaylar, 4 - sherqiy türkistan, 5 - idil - yayiq, 6 - kuzey qafqazye, 7 - qara déngizning shimali, 8 - anatolye, 9 - balqanlar.

Dr. Kürshat zorlu ependi obzorida türk dunyasi uqumi toghrisida melumat bérip mundaq dep yazidu:

Türk dunyasi tarixi insaniyet tarixining ayrilmas bir parchisidur. Bügünki künde bu chong a'ile ezerbeyjan, qazaqistan, qirghizistan, türkiye, türkmenistan, özbékistan we shimaliy sipurush türk jumhuriyeti qatarliq 7 musteqil dölet we sherqiy türkistan, bashqurtistan, chuwashistan, tataristan, qarachay - cherkez, qabardin - balqar, altay, xaqasya, tuwa, saxa, daghistan, gagawuz - yérige oxshash aptonom rayonlardin terkip tapmaqta. Bulardin sirt xitay, afghanistan, iran, iraq, suriye we balqanlardimu türkiy milletler mewjut. Türkiy jumhuriyetler we aptonom rayonlardiki xelqler peqet ortaq tarixtila emes, bashqa jehetlerdinmu ortaqliqlargha ige. Eger ularning medeniyet turmushi, örp we adetliri, edebiyati, folklori, milliy bayramliri, riwayet, dastan, mesel, letipe we qoshaqlirigha qaraydighan bolsaq bu ortaqliqlarni éniq körüwalalaymiz. Shunga mezkur ortaq tarix kitabida türkiy milletlerning ortaq dastanliri, meniwi qimmetliri, maddiy kültüri we milliy oyunlirighimu orun bérilgen.

Qirshéhir uniwérsitéti oqutquchisi dr. Kürshat zorlu ependi “Türkiy milletlerning ortaq tarix kitabi”ning qachandin tartip mekteplerde oqutilishqa bashlaydighanliqini bayan qilip mundaq dep yazidu:

Türkiy jumhuriyetler aliy kéngishining qararigha asaslan'ghanda, mezkur kitab pütün türkiy jumhuriyetlerde 8 - sinip oqughuchilirigha oqutilidiken. Bu kitab heptide bir sa'et yilda 34 sa'et oqutilidighan bolup, her qaysi türkiy jumhuriyetler öz dölet tilida neshir qilduridiken. Qachandin tartip oqutilidighanliqi bu yil qazaqistanning paytexti astanida chaqirilidighan türkiy jumhuriyetler aliy kéngishide qarar qilinidiken.