Osman baturni öltürüsh opératsiyesi: mongghuliyilik alahide xadim se'ilxanning 70 yildin kéyinki iqrari
2013.09.22

Osman islam oghli (1899 - 1951) ötken esirning 40 - yilirida Uyghur élining shimaliy qismida yüz bergen zor tarixiy weqelerde sehnige chiqqan murekkep shexs. U deslep altay qazaqlirining 1940 - yilidin bashlan'ghan shéngshiseyge qarshi qozghilanglirigha qatniship dangq chiqarghan. 1941 - Yilidin kéyin tetrijiy halda qozghilangchilarning yétekchisige aylan'ghan.
1943 - Yilidin 1945 - yiligha qeder altayda shéngshisey we gomindang armiyesi bilen köp qétim urush qilip tonulghan. 1945 - Yili milliy armiye altaygha kirgendin kéyin élixan törining permani bilen altay wilayitining waliyliqigha teyinlengen. Bitimdin kéyin ürümchide qurulghan birleshme hökümetning hey'iti, qoshumche altay wilayitining walisi bolghan. 1947 - Yilidin kéyin ili tereptin bölünüp chiqip gomindang terepke mahil bolghan. Deslep sowét ittipaqi we ili terep bilen yoshurun qarshilashqan bolsa 1947 - yilining axiridin bashlap milliy armiye bilen ochuq - ashkara urush qilghan. Osman islam oghli 1949 - yili 10 - aydin bashlap Uyghur élige kirgen xitay xelq azadliq armiyisige qarshi partizanliq urushi élip barghan. 1950 - Yilining axiri u xitay xelq azadliq armiyisining qoghlap hujum qilishi bilen chingxey ölkiside tutulghan. 1951 - Yilining béshida ürümchide ölüm jazasigha höküm qilinip öltürülgen.
Uyghur élining 1940 - yillardiki tarixida bir mehel ghulghula qozghighan osman islam oghli öz dewridiki altay qazaqliri arisidila emes, belki gomindang da'iriliri hemde xelq'ara axbaratlardimu dangdar shexske aylan'ghan. U eyni dewrde özining qorqumsizliqi, küchtünggürliki we tewekkülchiliki bilen qazaq qozghilangchilirining arisida “Osman batur” nami bilen tonulghan bolsa, siyasiy jehettiki mewqesizliki, özgirishchanliqi we menpe'et jehettin gomindanggha baghlan'ghanliqi seweblik 1947 - yilidin kéyin üch wilayet hökümiti, sowét ittipaqi we mongghuliye tereptin xeterlik yaki gumanliq shexs dep qaralghan. 1951 - Yili xitay hökümiti teripidin basturulup “Bandit”, “Eksil'inqilabchi” déyilgen bolsa muhajirettiki qazaq jama'etchiliki teripidin “Milliy qehriman” süpitide teriplen'gen. Hetta qazaqistan musteqil bolghandin kéyin “Osman batur” namida qazaqche terjimihali qayta yézilip neshir qilin'ghan.
Osman islam oghli we uning tarixtiki orni heqqide heqqide patixan sugurbayéf, linda bénson qatarliq kishiler oxshimighan nuqtilardin eslime we tarixiy maqalilarni yézip élan qilghan.
Mongghuliye paytexti ulanbaturda chiqidighan “Önödör” (yeni mon'ghulche “Bügün”) gézitining 2010 - yilliq 26 - aprél sanida buningdin 70 yil burun mongghuliye dölet xewpsizlik idarisi üchün xizmet qilghan alahide xadim se'ilxan bürgitbayning eslimisi élan qilin'ghan. Mezkur eslimide alahide xadim se'ilxanning 1943 - yilidin 1949 - yilighiche mongghuliye tereptin mexpiy türde Uyghur élige jasusluqqa ewetilgenliki öz bayanidin bérilgen. Eslimide altay qazaqlirining rehbiri bolghan osman islam oghlining ili inqilabidin yüz örüshi we gomindang bilen birlishishi seweblik mongghuliye terep Uyghur éligha ikki qétim alahide guruppa ewetip uni mexpiy öltürüsh opératsiyisi uyushturghanliqi ashkara qilin'ghan.
Eslimidin melum bolushiche, 1943 - yili emdila 16 yashqa kirgen qazaq yigiti se'ilxan ottura mekteptin talliwélinip mongghuliye dölet xewpsizlik idariside mexsus terbiyelinidu. Uning hem ereb élibbesi asasidiki Uyghur we qazaq yéziqlirini puxta bilishi hem mongghulche til - yéziqta rawan bolushi seweblik uzaq ötmeyla mexpiy türde mongghuliyining Uyghur éli chégrasigha orunlashturghan bulgan 5 - diwiziyesining alahide xizmet guruppisigha ewetilidu. Bu yerde u jasusluqqa da'ir bilimler we alahide xadimlarning axbarat igilesh téxnikilirini öginidu. Buyruq boyiche öz salahitini mexpiy tutidu.
1943 - Yilining axiri shéngshisey armiyesining qattiq hujumi bilen chiqish yoli tapalmay qalghan osman islam oghli bir qisim qazaq qozghilangchilirini bashlap mon'gholiye chégrasigha qéchip kiridu we waqitliq panahliq tileydu. Mon'gholiye xelq jumhuriyitining re'isi, marshal choybalsan sowét ittipaqining teklipi bilen 1944 - yili féwralda mongghuliye chégrisidin mökünüp turuwatqan osman islam oghli bilen mexpiy körüshidu. Shuningdin kéyin osman islam oghli altaygha qaytip mongghuliyining mexpiy halda qural - yaragh teminlishi bilen shéngshiseyge qarshi urushni dawamlashturidu. Halbuki, 1944 - yili 9 - ayda ili inqilabi yüz bérip nahayiti tézlikte üch wilayet da'iriside ghelbe qilghandin kéyin osman islam oghlining siyasiy mewqeside özgirish bolidu. Uning kommunizimgha we sowét ittipaqigha bolghan yoshurun qarshiliqi nahayiti tézlikte kgb hemde mon'gholiye dölet xewpsizlik orunliri teripidin bayqiwélinidu.
Del mushu mezgilde alahide xadim se'ilxan bürgitbay mon'gholiye dölet xewpsizlik idarisining mexpiy yolyoruqi bilen chégradin mexpiy ötidu hemde “Sarajan” dégen isim bilen sanji etrapida peyda bolidu. U shu yillarda ürümchi bilen altay ariliqida tinimsiz qatrap yürüp, ilgiri sowét ittipaqi we mongoliye tereptin mexpiy kirgüzülgen yaki yerlik xelq ichidin yétishtürülgen jasuslar bilen tor quridu. Bu mezgillerde osman islam oghlining gomindang hökümiti bilen bolghan mexpiy alaqisi hemde sowét ittipaqi yaki mon'gholiyege qarshi heriket pilani heqqide axbarat igilesh se'ilxanning muhim wezipisi qilinidu. Uzun ötmeyla mongoliye dölet xewpsizlik idarisi se'ilxanni öz ichige alghan alahide heriket guruppisi teshkillep osman islam oghlini yoshurun öltürüsh opératsiyesi teshkilleydu. Se'ilxan buyruq boyiche akisini izdigen yitim bala “Sarajan” dégen saxta nam bilen osman islam oghlining qéshigha toluq teyyarlinip baridu. Bu osman baturning ulanbayda chédir tutup gomindang terep ayrupilan bilen ewetken alahide doxturgha közini dawalitiwatqan mezgili bolup, muhapizet bekmu ching bolghachqa se'ilxan qol sélishqa jür'et qilalmaydu.
Beytik weqesidin kéyin mongghuliye terep osman islam oghlini öltürüsh üchün ikkinchi qétim mexpiy heriket teshkilleydu. Bu qétimliq opératsiyining ongushluq bolushi üchün mongghuliye dölet xewpsizlik idarisi ömürlük qamaqqa élin'ghan saghaday isimlik qazaq tutqunni türmidin boshitip Uyghur élige ewetidu. Osman baturni öltürüsh bedilige türmidin boshitilish imtiyazi wede qilin'ghan bu kishi öz guruppisini bashlap alahide xadim se'ilxanning uchur bérishi bilen heriketni bashlaydu. Halbuki, namelum kishilerning osman islam oghligha bu süyqestlik herikettin aldin uchur bérishi bilen bu qétimliq opératsiyimu ishqa ashmaydu.
Shundin kéyin, saghaday mongghuliyige qayturulup iz - déreksiz ghayip bolidu. Se'ilxan Uyghur élide dawamliq jasusluq heriketliri bilen shoghullinip, 1949 - yili 10 - ayda xitay xelq azadliq armiyisi ürümchige yétip kelgende buyruq boyiche dölitige qaytidu. Se'ilxan bürgitbay mongghuliyige qaytqandin kéyin taki 1959 - yilighiche qobdu we bayan ölgiy ölkiliride armiye ichidiki alahide xadim süpitide xizmet qilidu. 1960 - Yilidin taki 1990 - yilighiche ulanbaturdiki hawarayi idariside ishlep pénsiyege chiqidu.